حانی ءُ شےمُرید ءِ داستان ءُ بلوچ ربیّت ءِ پہنات
(بن دپترنویسی ءِ رِدا)

امین ضامن بلوچ

اے نبشتانک ءَ ما چاریں کہ حانی ءُ شےمُرید ءِ قصّہ مارا بلوچ ربیت ءِ پاس داری ءُ رکینگ ءِ درگت ءَ اے دَرس ءَ دیَگ ءَ اِنت کہ بلوچ ءَ وتی دشتار چو دیَگی نہ اِنت ہمے وڑا کہ شےمُرید ءَ داتگ ءُ سردار ءَ اے وڑ کنگی نہ اِنت اَنچوکہ چاکر ءَ کُتگ۔ اے رِدا من اے قصّہ چہ فقیر شاد ءِ کتاب میراث (2016)، سردار محمد خان بلوچ ءِ کتاب Literary History of the Balochis: The classical period (2010) ءُ ولی محمد رخشانی ءِ کتاب بلوچی دود ءُ ربیدگ ءُ پہلوانی ادب (2015) ءَ زُرتگ ۔سَئیں قصّہانی تپّاسگ ءَ پَد لہتے اَنچیں سوال نشان کُتگ کہ بلوچ زندمان ءَ گوں ہمدپ نہ اَنت ءُآ سوال ہم ہر قصّہ ءِ واقعہاں یکشلی ءِ نہ بُوئگ ءَ چہ پیداک بوتگ اَنت۔ پدا ہر قصّہ ءِ ہما واقعہ ہم نشان کُتگاں کہ شےمُرید ءُ چاکر ءِ میارباری ءَ ظاہر کن اَنت۔ ہمے میارباری ءِ لیکہ ءِ رِدا ما گُمان کنیں کہ اے قصّہ چو شعری درٛوشم ءَ چہ حاکمانی نیمگ ءَ پِربندگ نہ بوتگ اَنت بلکیں اے مہلوک ءَ بستگ اَنت۔ اے رِدا ما چاریں کہ آ کُجام بن دپتری نمونہ(Historical pattern) بیت کہ آ گوں اے قصّہ ءِ دَرس جوٛانیں وڑے ءَ دپ وارت ءُ چون ما بلوچی ربیت ءِ پُشدر ءَ قصّہانی یکشلی ءَ بن دپترنویسی ءِ درگت کارگپت کنیں۔پہ ہمے قصّہانی نشان کنگ ءَ ما میراث ءِ قصّہ ءَ مکرانی قصّہ، لٹریری ہسٹری آف بلوچیز ءِ قصّہ ءَ سلیمانی قصّہ ءُ بلوچی دود ءُ ربیدگ ءُ پہلوانی ادب ءِ قصّہ ءَ رخشانی قصّہ گوٛشیں ۔ (1)

01
پُشدر :
بن دپتری زمانگاں بلوچ ءِ ’یک بُوئگ‘ ءِ سبب بدل وَ بوتگ اَنت بلئے ا ٓ سبباں مستریں سبب سئے بوتگ اَنت ءُ انگتہ ہم برجاہ اَنت: ربیت(Tradition)، گیدی زانت( Folk-wisdom) ءُ راجی جُہد(National struggle)۔ گیدی زانت ءِ بنیاد ءَ بلوچ ءَ وتی ربیت تجرید (Abstract) کُتگ ءُ بلوچ بُوئگ ءِ فارمولہ جوڑ کُتگ۔ پدا گیدی قصّہ (folklore) ہم ہمے فارمولہ ءِ رِدا تپّاسِتگ اَنت کہ پہ بلوچ ءَ رَد چی اِنت، ءُ راست چہ رَد ءَ (راجمانی ءُ اخلاقی بنیاد ءَ) چون گیشّینگ بیت، اے رِدا راجی جُہد برجاہ داشتگ۔ سما بیت کہ وہدے بلوچ ءِ گوٛرا فیصلہ سازی یا حاکمی یک مرزبومی بند ءُ بستیں رہبندے ءِ رِدا نہ بوتگ اَنت، گڑاآ وہد ءَآئی ءَ ’وتی سمائی ساچشت ءَ را گوں ربیدگی نظام ءَ ہمگرٛنچ ءُ ربیت ءَ مردماناں جمالیاتی ءُ مارشتی بنیاد ءَ دلجم کنان ءَ قصّہ ساچِتگ‘(2) کہ کُجام چیز ربیت ءِ رِدا اِنت ءُ کُجام نہ اِنت۔ پدا ’قصّہاں اِسپانکیں پہناتے (Narrative aspect) داتگ‘(3)۔دومی نگاہ ہمیش بیت کہ ’ماں پانزدہمی کرن ءَ رِند ءُ لاشار کنفیڈریسی ئے بوتگ‘(4) ۔ زَرّ ءِ ارتکاز الکاپ ءَ بوتگ۔ اے ساعتاں چوشیں ہم مردم بوتگ کہ آ چہ معاشی دست گَٹّیاں آزات بوتگ اَنت۔ ہمے مردمانی بستگیں شعر ءُ قصّہاں چہ راجی لبزانک ودی بوتگ(5)۔پدا قصّہاں بیانیے(Narration) رَستگ۔
اے حساب ءَ مئے گیشّینتگیں لیکہ ءِ رِدا ہر دوئیں صورتاں اِسپانک ءُ بیان ہمے گپّ ءَ گیشّینگ ءَ اَنت کہ کُجام چیز بلوچ ءِ ربیت ءِ رِدا اِنت ءُ کُجام نہ اِنت۔سما بیت بلوچ ءِ راجی جُہد چونائیا بلوچانی عہدی قصّہ ءُ ربیت ءَ چہ بیرگ ءَ جتائیں چیزے نہ اِنت، بلکیں پہ یکیں بُن گپّ ءِ گیشینگ ءَ جُہد، عہدی قصّہ ءُ ربیت بہر کنگ بوتگ اَنت کہ ہر یکے انگتہ چون ءُ چیا مانَگ ءَ اِنت، اے گپ زانگ بہ بیت۔
جُہد پمیشکا مانگ ءَ اِنت کہ بلوچ وتی سرزمین ءِ سرا دری طاقتانی دیمپان اِنت ءُ چونائیا اے وڑ بُوئگ نہ لوٹیت۔ عہدی قصّہ پمیشکا مانگ ءَ اَنت کہ بلوچ چہ وتی بن دپتر ءَ مہ سِدیت، ءُ ربیت پمیشکا مانگ ءَ اِنت کہ کُل بلوچ ءِ بلوچ بُوئگ ءِ راجمانی بُنزہ (Social source)اِنت۔ اے رِدا بلوچ ءِ جُہد ءِ اپیل(Appeal) ہم ماڈرن انسٹیٹیوشنل سیاست ءَ چہ گیشتر راجمانی ءُ اخلاقی بنیاد ءَ بلوچ ءَ بلوچ بُوئگ ءِ درگت سکین دِیگ ءَ اِنت کہ آئی ءِ نِزّ ءَ اے سکین آزاتی(liberation) ءِ اخلاقی ءُ راجمانی پہنات اِنت، ایشی ءَ ابید بلوچ ءِآزاتی ممکن نہ اِنت۔ پدا عہدی قصّہاں ہم آ ہمے اپیل ءَ گوں تپّاسیت کہ کُجام قصّہ بلوچ ءَ بلوچ بُوئگ ءِ رِدا کَڈِن کنگ ءَ اِنت ءُ کُجام قصّہ بلوچ ءَ چونائیا اے گوٛشگ ءَ اِنت کہ پہ بلوچے ءِ بُوئگ ءَ فلاں کار کنگی نہ اَنت (اَنچوکہ حانی ءُ شےمُرید ءِ قصّہ ءَ سبق ہمیش اِنت کہ بلوچ ءَ وتی دشتار چو دِیگی نہ اِنت، کہ اے وڑا مُرید ءَ داتگ، ءُ سردار ءَ اے وڑ کنگی نہ اِنت اَنچوکہ چاکر ءَ کُتگ)

۔1.1
بنیاد :
اے نبشتانک ءَ ما اے پہمگ ءِ جُہد کنیں کہ بن دپتر ءَ اندری یکشلی ءِ برجم کنگ ءِ درگت ءَ اول سرا پہ بن دپتر ءَ واقعہ یا مواد یکجاہ کنگ بنت ءُ پدا ہمے موادانی بنیاد ءَ بن دپتر ءِ رُج یا پیکر (Form) گیشّینگ بیت۔ اگاں جاہے مواد دست مہ کپیت گڑا یکشلی ءِ رِدا عقلی لوٹاں گوں واقعہے یا واقعہ گُمان کنگ بنت، پدا ہمے گُمان بستگیں واقعہ گوں بن دپتر ءِ رُج ءَ تپّاسگ بنت۔ اےدرگت مکرانی، سلیمانی ءُ رخشانی قصّہانی اندری تضاد جَہل ءَ داتگیں جُست ءُ پولانی رِدا چارگ بنت کہ
ربیّتی روان ءِ لیکہ چی اِنت؟
سَئیں قصّہاں چیزے اَنچیں گپّ است کہ گوں قصّہ ءِ روانی ءَ یکشلی ئے نہ دار اَنت بلکیں اناگاہ دیما کاینت۔ ہمے وڑیں گپّاں چہ لہتے سوال چِست بنت کہ قصّہ ءِ روانی ءَ گوں یکشلی ندارگ ءِ سبب ءَ بلوچی ربیت ءَ گوں ہمدپ نہ بنت۔ اے رِدا مئےجہد بیت کہ اے بےہمدپی ءَ کم بہ کنیں۔ بےہمدپی ءِ کم کنگ ءَ چہ اَنچیں بیانے مان اِت کنت کہ وتی یکشلی ءِ رِدا پہ دُرستاں یک حساب ءَ معنا داریت۔ اے بیان ءَ ما یکشلیں بیان (Objective Narration) گوٛشیں۔
ءُ گوں ہمے یکشلی ءَ بلوچ بن دپترنویسی ءِ پیٹرن یا نمونہے گیشینگ بیت۔
اے لیکہ ءِ رِدا مئے آسر ہمیش بیت کہ ربیّتی روان بیگانگی ءَ نشان وَ کنت، بلئے انسان ءِ بیگانگی ءِ بُنزِہ جوڑ نہ بیت۔ اے نبشتانک ءَ ما اے لیکہ ءَ تہنا وتی چاگرد ءِ حدّانی سرا کاربند کنیں۔ ہمے وڑا اے لیکہ ءِ رِدا ما اے قصّہاں مَیارباری (Guilty) یا بیگانگی (Alienation) ءِ سرا گپ جنیں۔ اے درٛچ ءَ ما ہمے سرپد بئیں کہ بلوچ چہ وتی ربیّتی روان ءَ درآہگ ءَ پد دو(2) مَیارباری ءِ دیمپان بیت۔
اے لیکہ ءِ بنیاد ءَ ما اے سوج ءَ سر کنیں کہ داں میارباری ءِ ربیّتی بنیاد پَدجَنَگ مہ بنت، بزاں دانکہ اے زانگ مہ بیت کہ انسان ربیّتی رِدا چہ کُجا رَد اِنت، داں ہما وہد ءَ میارباری ءِ توجیل ہم درنئیت۔ مئے حساب ءَ یک راجی چاگردے ءَ ہر ذاتی میارباری ءِ بُنزِہ ربیتی روان ءِ ڈالچار کنگ یا ربیتی رہبندانی مان نیارگ اِنت۔ ما گوٛشیں کہ ذاتی میارباری یک راجی کُلے (Collective Totality) ءِ جہت ءَ چارگ بہ بنت ءُ ایشی ءِ توجیل شوہازگ بہ بنت۔

1.2
لیکہی رِدا گیشِّتگیں حدّ The Framework
چوکہ انسان ءِ ذاتی میارباری آئی ءَ راج ءِ دیما ملامت نہ کنت۔ یک ربیتی راجمانے ءَ شرّی ءُ حرابی، راست ءُ رَد، زانگ ءُ نہ زانگ، مَنّگ ءُ نہ مَنّگ وتی پیمءُرہبند ءِ رِدا راجی بنت۔ وہدے تاہ (اکائی) ءِ بنیاد ءَ یک تجربہ ئے گوں راجی تجربہ ءَ ہمدپ بہ بیت گڑا اے تاہیں تجربہ (Unit experience) ءَ ماں راج ءَ گیشتر گواہی (Testimony) رسیت ءُ اے تجربہ ءِ جند گیشتر محکم بیت۔
ہمے وڑا یک ذاتی میارباری ئے، وہدے راجی کارے ءِ کنگ ءَ پد ہلاس بیت۔ گڑا راجی آزاتی میارباری ءَ گار کنت۔ چوکہ ربیّت ءَ ہر ہما میارباری نشان کنگ بیت کہ ربیت ئے پرٛوشتگ۔ دانکہ ربیت نہ پرٛشیت، اے میارباری راج ءَ ظاہری نہ بیت۔ بزاں پہ راج ءَ مظہرے (Phenomenon) جوڑ نہ بیت چوکہ اے میارباری پہ راج ءَ مظہرے نہ اِنت، پمیشکا ربیّت ایشی ءِ بابت ءَ گپّ نہ جنت۔
ربیت چونائیا یک راجی مُچّی ئے ءُ وہدیکہ راج (Collectivity) وتی پیمءُرہبنداں تجربی بیت گڑا آئی ءِ تجربہ یکشلی ئے دار اَنت۔ ما اے دمانہ ربّیت ءَ چو روانی (Flow) ئے ءَ بہ پہمیں، بزاں ربیّت یک روانی ئے۔ روانی چونائیا یکشلی ئے ءِ نام اِنت۔ یکشلی ءِبرجاہ دارگ ءِ مطلب اِنت تجربہ تاہیں یا ٹہینتگین نہ اَنت ۔ [دیما ہمنچو ٹہینتگیں تجربہ ءِ لَبز کئیت بزاں ایشی ءِ مطلب اِنت اکائیاتی یا تاہیں تجربہ]۔ اے وڑا ربیّت کہ تجربی بیت گڑا ایشی ءِ سیادی گوں تجربی چیزان بیت۔ اے درگت ءَ مظہر ہما چیز بوت کنت کہ آ ماں ربیّت ءَ ظاہر اِنت۔ ہما چیز کہ ربیّت ءَ ظاہر نہ بوتگ، پہ ربیّت ءَ مظہرے نہ اِنت۔ آ چیز ءِ بابت ءَ ربیت ءَ گپ نہ بیت۔
یک ربیّتی کارے ہما کار بیت کہ انسان وتی ذاتی فکر ءُ تجربہ ءِ بنیاد ءَ آ کار ءَ نہ کنت بلکیں آ زانت کہ آ کار ءِ کنگ ءَ گوں، کار ءِ جند مہلوک ءِ دیما ظاہر بیت، ءُ چہ آ کار ءَ آ مہلوک ءِ دیما ملامت بیت۔ یکشلیں تجربہ یا راجی تجربہ ءِ رِدا وہدے آ وت یک کارے کنت گڑا آ کار ءَ مہلوک ءِ دیما پمیشکا ظاہر کنت کہ آ زانت آ کار ءَ راجی بنیاد ءَ اگاں باز نہ بلئے یک گواہی ئے وَ رسیت۔ کار ءِ بُوئگ ءَ گوں آ کِرد یک ربیّتی مظہرے جوڑ بیت۔
اے وڑا ربیّتی روان برجاہ مانیت، ءُ گواہی ہر رَستگیں تجربہ ءُ عمل ءَ را ربیت ءَ گوں ہر دؤر ءَ ہمدپ کن انت۔ ماں ربیتی راجمان ءَ، انسان ہر ہما کار ءِ کنگ ءَ آزات اِنت کہ آ کار ءَ راجی گواہی ئے بہ رَسیت۔ اے راجی گواہی ءَ ما آزاتی ہم گوٛشت کنیں کہ اے وڑیں آزاتی ءَ گوں راجی قدر گیش بنت۔ ما اے ہم گوٛشت کنیں کہ بلوچ ءِ آزاتی ءِ لیکہ چونائیا راجی قدرانی گیشی ءِ نام اِنت۔ اے وڑا اوّل نہ اے گپّ ءَ معنا ءُ جوازے رسیت کہ ربیت یک گوٛستگیں زمانگے ءُ ہمسریں دؤر ءَ گوں ہمگام نہ بیت۔ دومی نہ اے گپّ ءُ حیال ءَ جوازے رسیت کہ ربیّتی زندے گوٛازینگی اِنت گڑا ہما پیشی دؤر ءَ پدا زندے بخشاہگ بہ بیت۔
روان وتی پیم ءَ درجہ بند (Hierarchical) نہ بیت۔ اگاں بلوچ یک درجہ بندیں راجمانے ءَ بہرءُبانگ اِنت گڑا آئی ءَ پہ وتی ربیتی روان ءِ زانگ ءَ ہر ہما مظہر ہلاس( Negate) کنگی اِنت کہ آ مظہر ٹہینتگیں تجربہ ءِ بنیاد ءَ درجہ بندی ءَ پِر (Add) کنگ بوتگ اَنت۔
ٹہینتگیں تجربہ ءَ کسے اے وڑا زانت کنت کہ وہدے آ ہمے درجہ بندی ءِ مظہراں چہ سرجم ءَ نگیگی ئے (Uncertainty) گُمان بہ کنت، کہ آ کُجا رَکِّت کنت؟ بہ گندئے آ ہمے جیڑیت کہ اے راجمان ءَ مہ اَتکیں شرّتر اَت۔ اے درگتءَ آ سُدّھ کنت۔ سُدّھ ءَ گوں اگاں نفری بُوئگ (Individuality) ءِ نیمگ ءَ بہ رؤت، گڑا آئی ءِ وسواس ہلاس نہ بنت [بہ چار: نفری بُوئگ ءُ وسواس ءَ]۔سُدّھ اگاں آئی ءَ راج ءِ نیمگ ءَ بہ بارت گڑا آ ماریت کہ ربیّتی راجمان ءَ آ رَکِّت کنت۔ بلئے آئی ءَ اِدا اے رَدی کنگی نہ اِنت کہ ربیت گوٛستگیں چیزے ءُ پہ رَکگ ءَ آئی ءَ ربیت ءِ دؤر دوبر آرگی اِنت۔
اگاں گپ ءَ داں ہمنچُک ءَ بہ چارئے کہ بلوچ ءِ آزاتی ءِ لیکہ راجی قدرانی گیشی ءِ نام اِنت۔ گڑا حانی ءُ شےمُرید ءِ داستان مارا اے شَرّی، راستی، زانگ ءُ منّگ ءَ سر کن اَنت کہ مارا ربیتی روان ءَ چہ ڈن کار ٹہینگی (Conduct) نہ اَنت۔ پرچاکہ بےربیتی کار انسان ءَ بیگانگی ءِ آماچ کن اَنت۔ پمیشکا من گوٛشاں ربیتی روان بیگانگی ءَ نشان وَ کنت، بلئے انسان ءِ بیگانگی ءِ بُنزِہ جوڑ نہ بیت۔

1.3
نفری بُوئگ ءُ وسواس: The Impulse of Individuality
انسان ءِ نفری بُوئگ ءَ اگاں دلبڈی ئے بہ رَسیت گڑا دلبڈی پہ اے کار ءَ بیت کہ انسان چون وتا راجی نظام (System) ءَ چہ بہ کَشّیت پرچاکہ اے دلبڈی ءِ منزل ہر وڑا ہما آزاتی اِنت کہ وتی پیمءُرہبند ءِ رِدا دائم نفری بیت۔ اے عمل ءِ رِدا چہ دُراہیں نظاماں آزاتی ءَ پَد انسان تہنا وتی نفری بُوئگ ءَ گوں پَشت کپیت۔ وہدے انسان یک یک ءَ چہ دُراہیں نظاماں آزات بُوہان بیت گڑا آزاتی ءِ آسر ءَ تہنا ہما نفر پَشت کپیت کہ آ چہ دُراہیں نظاماں سرگوٛستگ۔ اے ہر چیز ءَ پہ وتی جند ءِ آزاتی ءَ ہلاس کنت۔ وہدے ہچ چیز آئی ءِ جند ءِ آزاتی ءِ دیم ءِ دارگ ءَ سر نئیت گڑا تہنا نفر وتی ذات ءَ گوں ایوک ءَ ہلاس کنوکے ءِ بستار ءَ مانیت۔ اے درگتءَ آ اگاں نفری بُوئگ ءِ دیم ءِ دارگ ءَ گہگیری بہ کنت گڑا اے ہلاسی اول سرا آئی ءِ جند ءِ ہلاسی بیت۔ بلئے آئی جند ءِ ہلاسی امکانی بنیادے نہ داریت پرچاکہ پہ ہلاس کنگ یا بُوئگ ءَ ہم آئی ءِ جند ءَ بُوئگی اِنت۔ چوکہ آئی ءِ بُوئگ پہ آئی ءَ نہ تہنا دلکش (Attractive) اِنت بلکیں پہ آئی ءَ جذاب (Charming) اِنت ہم۔ ما سرپد بئیں کہ ہلاسی ءِ اے درٛوشم یک دِل واہیں دُرٛوشمے (Idealistic dimension) ۔

1.4
بلوچ ءِ آزاتی ءِ لیکہ: (5) The Concept of Freedom of Baloch
ہما راجمان کہ اُودا سیادی داں ہمنچُکہ کارآمد اَنت کہ نفر ءُ نفر ءِ میان ءَ بہ بنت۔ اُودا یک نفرے دومی ءَ آزاتی ءَ گوں ہما وہد ءَ زانت کنت، وہدے اگاں یک نفرے وت وتا ظاہر بہ کنت۔ اے عمل راجمان ءَ نفری بُوئگ ءِ بنیادانی محکم بُوئگ ءِ بنداتی نشانی اَنت۔ اے وڑیں راجمان دائم درجہ بند بنت ءُ نفر وتا ہمے درجہ بندی ءِ یک پلّہے (stage) ءَ ہما حساب ءَ ظاہر کنت ہمنچکہ آئی ءَ ظاہر بُوئگی اِنت ءُ آ لوٹیت کہ مردم آئی ءِ ہمے ظاہری ءَ بہ چار اَنت۔ بلئے اے نیام ءَ آ مردماں درجہ بند ءُ پلّہ ءِ بُن اصلی بُنزِہ ءِ رِدا تپّاسیت۔ منی گپ ءِ مطلب عملی بنیادءَ ہمیش اِنت کہ بید ء درجہ بندیں راجمانے ءَ انسان ءَ چوشیں آزاتی نہ رَسیت کہ حسابے ءَ گوں کساس بہ بنت کہ چنچو نفر آزات اَنت۔ ما سرپد بئیں کہ ماڈرن کپیٹلزم ءَ پہ اے وڑیں آزاتی ءِ برجاہ دارگ ءَ راجمان درجہ بند کُتگ اَنت، اے وڑیں آزاتیءَ من مقداری آزاتی گوٛشاں ۔
چو کہ اتھارٹی وہدے نفر ءِ جند جوڑ بہ بیت گڑا نفر ءِ اتھارٹی بُوئگ ءِ گپ ذات (Self) ءِ ماڈرن کپیٹلزم ءِ پلامرزیں گُفتمان (Discourse) ءَ چہ ودی بیت۔ پمیشکا اے درگتءَ اتھارٹی ءِ لیکہ ءَ گوں ذات ءِ ہمگرٛنچیں لیکہ چارگ بنت۔ اے لیکہ ءِ رِدا ذات ذاتی اِنت پمیشکا من ایشی ءَ ذاتی ذات گوٛشاں کہ انگریزی ءَ Self as Private گوٛشگ بیت۔
ذات ءِ گُفتمان ءَ اگاں اِدا ما ’ذاتی ذات‘ءِ نگاہ ءَ بہ چاریں گڑا ایشی ءِ آسر ءَ مارا اے سرپدی رسیت کہ یک ذاتے دومی ذات ءَ داں ہما وہد ءَ زانت نہ کنت دانکہ ذات ءِ جند وتا ظاہر مہ کنت۔ اے نیام ءَ اگاں ذات یک درجہ بندی ئے ءَ بہ بیت ءُ دائم حیر (Good) ءِ لیکہاں پِر بہ کنت ءَ بُرز ءَ روان بہ کنت گڑا درجہ بندی ءِ ہر پلہ ءَ ذات ءِ ظاہر بُوئگ آئی ءِ اصلی دُرٛوشم گوٛشگ نہ بیت۔ بلئے البتہ اے نیام ءَ پہ ذات ءَ اے زانگ بیت کہ اے ذات وتی تب ءَ آزات اِنت۔ یک حسابے ءَ حیر ءِ لیکہ (concept of good) ءِ گچین کنگ ءِ درگت ءَ اے ذات یک آزاتیں ذاتے گوٛشگ بیت کہ ایشی ءِ آزاتی وتی پیمءُرہبند ءِ رِدا مقداری اِنت کہ گیشی (Maximization) ءَ آزاتی ءِ کار (Practice) سرپد بیت۔ ہمنچو آزاتی ءِ امکان گیش بنت، ہمے حساب ءَ پلّہ بُرزی نیمگ ءَ جوڑ بنت ءُ رِد گِران بنت۔ اے ذات ءِ بُنزِہ وَ ظاہر اِنت کہ ’آزاتی‘ اِنت، بلئے پدا ہم اے زانگ نہ بیت کہ ایشی ءِ تب چی اِنت کہ آیا ہمے تب ایشی ءَ ظاہر کُتگ، ہمیشی ءِ بنیاد ءَ اے پجّارگ بہ بیت یا مہ بیت؟
اے وڑی ءَ نہ راستیں کرارے (Actual Commitment) ودی بیت نہ کہ یقین ءُ بھروسہ ئے۔ البتہ سنگینی اِدا ہما وہد ءَ بیت وہدے نفر ءِ دیما یک زندانے (Cage) بیت کہ آئی ءَ داریت۔ اے درگتءَ ہر کس کہ اے زندان ءَ چہ درآہگ لوٹیت آ اَچ زندان ءَ درآہگ ءَ زندان ءَ چہ ڈن یک آزاتی ئے گچین کنت۔ اے آزاتی پہ آئی ءَ پمیشکا آزاتی اِنت کہ ہمے عمل چہ آئی ءِ زندان ءَ درآہگ ءِ وسیلہے بیت۔ چونائیا اے گچینی عمل ءَ گوں گران ءُ سنگین بُوئگ، آئی ءِ لاچاری اِنت بلئے اے سنگینی ءِ آسر آئی ءَ باج گِپتگیں مارشتے دینت۔
نفر ءِ چہ ہمے زندان ءَ درآہگ ءِ مطلب چونائیا اے زندان ءِ ہلاس بُوئگ نہ اِنت بلکیں زندان ءِ تُرٛندی ءِ کمتر کنگ اِنت۔ اے وڑا یک زندانے ءَ چہ درآہگ ءَ پد بیرگا ہمے وڑیں زندانے جوڑ بیت۔ ہمے وڑیں نوکیں زندانے ءِ جوڑ بُوئگ ءَ پد آئی ءَ ساری ءِ زندان ءِ وڑا تُرٛند بُوئگ ءِ جواز نہ رَسیت۔ بلکیں اِدا تُرٛندیں زندان دیم پدیم کنگ بنت ءُ تُرٛندین ءِ ایرجَنَگ ءَ گوں نوکیں زندان ءِ تُرٛند نہ بُوئگ تپّاسگ بیت۔ تُرٛند نہ بُوئگ چوکہ زندان ءَ شُل (Shallow) کنت ءُ ہمے شُل بُوئگ ءَ چہ مسابقت (Competition) ودی بیت۔
کپیٹلزم ءِ کار ہمیش اِنت کہ ادارہ ءِ وجود ءَ گوں دائم انسانی زندءَ را زندان جوڑ کنت۔ اے درگتءَ آزاتی ءِ برجاہ بُوئگ چہ ہر یک زندانے ءَ درآہگ ءِ رَنگ ءَ دائم مانیت۔ اے وڑیں راجمانے ءَ گرٛان ءُ سنگینی تہنا پہ آزاتی ءَ اِنت ءُ آزاتی ءِ بنیاد ءَ دُراہیں زندان ءَ شُل کنت۔ اے وڑ پمیشکا بیت کہ اے وڑیں آزاتی یکشلی ءِ بروَرد نہ اِنت بلکیں ٹہینتگین اِنت ءُ ما سرپدیں کہ ٹہینتگین گوں راستین (Actual) ءَ ہمسنگ نہ بیت۔ایشی ءِ ہمے پیمءُرہبند کہ ظاہر اِنت، ایشی ءِ ظاہر بُوئگ ءَ پد ہم، اے پیمءُرہبند وتی جند ءِ زانگ ءِ بُنزِہ نہ بیت۔ گپ ءِ آسر ہمیش اِنت کہ ٹہینتگیں آزاتی درجہ بندی ءُ پلہ ءِ بُنزہ اِنت چوکہ آزاتی گوں نفری بُوئگ ءَ مانیت پمیشکا نفر ہمنچو درجہ بندی ءَ پلّہ دیان ءَ بُرز ءَ روان کنت ہمنچو آزاتی ءَ زندے رَسان بیت۔
دومی نیمگ ءَ یک اَنچیں راجمانے کہ اُودا نفر وتا ظاہر نہ کنت بلکیں ہر نفر یک راجی سمائے (Collective Awareness) ءِ جہگیری ءَ کنت۔ اُودا نفری آزاتی ءِ گیشی ءِ مطلب اِنت وتی بنیاد (ءُمانِشت) ءِ ببا دِیگ۔ چوکہ ماڈرن نفر (Modern Individual) ءَ راجمانی بنیاد نیست بلکیں راجمان ءَ نفری بنیاد است بلئے یک اَنچیں راجمانے ءَ کہ اُودا آزاتی ءِ قدر ہما وہد ءَ بیت کہ ٹہینتگیں آزاتی ہلاس کنگ بہ بنت (پرچاکہ اے آزاتی وت نیست اَنت، بلکیں ٹہینگ بوتگ اَنت) ءُ ہمے عمل انسان ءِ راجی مانشت (Survival) اوں بہ بیت۔ اُودا ہر نفر ءَ راجمانی بنیادے است، پرچاکہ آئی ءِ مانگی (Endearment) ءِ عمل آئی ءِ راجی زند ءَ پیش (Represent) کن انت۔ تُری آ وتی راجی زند ءِ رِدا وتی دین ءَ جاہ بہ دنت۔ آئی ءِ گوٛرا دین ءِ رِدا راج ٹہینگ نہ بیت پرچاکہ آ ہمے راج ءِ برجاہ دارگ ءَ گوں مانیت ءُ اے داں ہما وہد ءَ برجاہ مانیت دانکہ اے گوں دگہ یک فکری بنیادے ءَ ٹہینگ مہ بیت۔ بلئے ربیت چوشیں چیزے نہ اِنت کہ آئی ءِ نیمگ ءَ دوبر رَوَگ بہ بیت بلکیں آ یک روانے۔

وہدے یک ذاتے ءِ گوں دومی ذات ءَ سیادی عوضی (Reciprocity) بہ بیت ءُ آہانی میان ءَ وت ما وتا آشنائی بہ بیت گڑا ذاتانی میان ءَ جوٛانیں سنگینی ءُ کرارے ءَ گوں حیر ءِ ہمسنگیں (Harmonized) لیکہانی رِدا وت ما وتا آشنائی ئے ودی بیت۔ ہر ہما مردم کہ اے لیکہ ءِ رِدا زند ءَ گوٛازینگ ءَ اَنت گڑا آہانی میان ءَ آشنائی ئے مانیت۔ اے سنگینی ءُ باوری ءِ سبب ہمیش اِنت کہ پہ حیر ءِ برجاہ دارگ ءَ راجی بنیاد ءَ، انسانی عمل گچین بنت کہ کئے گوں حیر ءِ لیکہ ءَ ہمگرٛنچ اِنت ءُ کئے نہ اِنت۔ اے وڑی ءِ بنیاد اِیش اِنت کہ حیر ءِ لیکہ نفری نہ اِنت ءُ آئی ءِ آزاتی وتی پیمءُرہبند ءِ رِدا قدری (Qualitative) اِنت۔ چوشی ءَ آ وتی زنداب ءَ ٹہینتگیں حیراں ہلاس کنان بنت ءُ یک بنیادے (Ground) ءَ سر بنت ءُ گوں ہمے بنیاد ءَ ایدگہ عمل چارگ ءُ تپّاسگ بنت۔ ہمے بنیاد ءِ تب راجی کرار ءُ باوری ئے ودی کنت۔ مئے نِزّ ءَ ربیّت قدری بنیاد ءَ آزات اِنت ءُ ہرچی کہ ربیتی روان ءِ بہر اِنت، اے روان آئی ءِ حیر ءِ لیکہ ءِ بنیاد اِنت کہ تَمِت (stationary) ءُ اوشتوک نہ اِنت۔ پمیشکا اے لیکہ ءِ رِدا ٹہینتگیں طلب چو بیگانگی ءَ نشان وَ کَنَگ بیت بلئے چوکہ اے تمَت ءُ اوشتوک نہ اِنت پمیشکا اے بیگانگی ءِ بُنزِہ بوت نہ کنت۔ البتہ آزاتی ءِ مقداری پیمءُرہبند بیگانگی ءَ پمیشکا رواج دنت کہ ایشی ءِ بنیاد دائم آزاتی اِنت۔ اے وڑا آزاتی دائم تَمِت بیت۔
مقداری آزاتی ءِ جیڑہ اِیش اِنت کہ اے درجہ بند اِنت ءُ پلّہاں بہر اِنت۔ آزاتی ہر نفر ءَ یک پلّہے ءَ چہ دومی پلہ ءَ قید کنان اِنت۔ آزاتی ءِ اے سفر دائمی آزاتی ئے ءِ نام ءَ برجاہ اِنت۔ اے سفر ءَ حیر ءِ لیکہ پمیشکا گیش کنگ بُوئگ ءَ اَنت کہ ہر پلّہ ءِ آزاتی چہ ساری ءِ پلہ ءِ آزاتی ءَ گیشتر اِنت ءُ اے اُمیت ءَ ہر پلہ آؤکیں پلہ ءَ چہ ساری یک زندانے زانگ بیت ءُ چہ ہمیشی ءَ آئی ءِ بدآمُرزی یا بگیر ءَ گچین (Option) ءِ دَرے پچ بیت کہ اے گچینی بہر ءُ ساری ءَ چہ استیں بہرانی میان ءَ کم چہ کم یک جَدالے ودی بیت ءُ ہر جَدال ءَ چہ آزاتی ئے ودی بیت بزاں ہما بہر کہ گچین بیت، آ ساری ءِ گچین کُتگین ءَ گوں ہمدپ بہ بیت۔ اے وڑا بےہمدپی ءَ چہ جَدال ودی بنت۔ ہر پلّہ ءِ بہر اول سرا گچینی بنت پدا ہمیشاں چہ ہم دگہ لہتے بہر گچین کنگ بنت کہ ساریئیگاں چہ گیشتر گچینی بنت۔ بلئے اِدا ساری ءِ گچینی بہر ہلاس نہ بنت بلکیں اے دُراہینانی گیشی ءَ چہ درجہ بند ءِ جند پلّہ گِران بیت۔ اگاں ہلاس کنگ ءِ عمل برجاہ دارگ بہ بیت، گڑا درجہ بند ءِ جند ہلاس بیت۔
مقداری آزاتی تَمِتیں آزاتی اِنت، البتہ قدری آزاتی تَمِت نہ اِنت۔ راجمانی سنگینی ءِ سیادی گوں آزاتی ءَ اِنت۔ ماڈرن آزاتی قدری بُوئگ ءَ گوں ہر ہما چیز ءَ ہلاس کنت کہ آزاتی ءِ گیشی ءَ دارگ ءَ اِنت۔ البتہ ہمے آزاتی مقداری رِدا آزاتی ءَ گیش کنگ ءِ درگتءَ ہر ہما چیز ءَ وتی پلّہ ءَ پِر گِریت کہ چہ آئی ءَ آزاتی ءِ گیشی ءِ امکان است۔ بزاں ماڈرن آزاتی دو پیمءُرہبند داریت البتہ ربیتی آزاتی ءِ پیمءُرہبند دو بہری ءُ دو رنگی نہ اَنت۔

02
میراث : حانیءُشےمُرید ءِ داستان
اگاں ما میراث (2016) ءَ حانی ءُ شےمُرید ءِ قصّہ ءَ گوں یکشلی ءَ بہ چاریں گڑا اودا اے سوال دیما کاینت کہ قصّہ ءِ واقعہانی میان ءَ ہمے یکشلی ءِ نہ بُوئگ ءَ پیداک بوتگ اَنت:
چاکر چِلّ ہزار فوج ءِ مستر اِنت، رِندانی سردار اِنت، وہدے شکار ءَ پد آپ ءِ وَرَگ ءَ دینار ءِ لوگ ءِ دپ ءَ داریت، گڑا کس نہ زانت کہ اے سردار چاکر اِنت؟ [چونائیا تمن ہمنچو مستر بُوہان بیت، اے درگتءَ مردم ہمنچو رہشون (تمندار) ءِ وفادار بنت ءُ اے رِدا بہ گندئے آ وتی تمن ءِ مردماں مہ زان اَنت، بلئے رہشون ءَ زان اَنت] (7)۔
پہ جنکے ءِ تپّاسگ ءَ یک سردارے چونیں سوال جُست کنت؟ اے درگتءَ اے زانگ لوٹیت کہ جنک ءِ عمر چنچو بوتگ؟ آ ربیّتی رہبنداں چہ ڈن جنک ءَ گپ داشت کنت؟
اگاں ربیتی رِدا گپ ئے داریت، آیا آ جنک ءَ ربیتی رہبندانی رِدا حاصل کنگ لوٹیت؟
گڑا سازین ءَ چیا لَب ءُ ملام دنت؟
سانگ ءِ گپ ءَ تچک ءَ چیا پہ عزّت ربیتی رہبندانی رِدا دیم نہ دنت؟
آ سازین ءَ پرچا حانی ءِ بوہ کشّگ ءَ دیم دنت؟ بلکیں آئی ءَ زانتگ کہ یک بلوچ راجمانے ءَ رُستگیں جنکے بہ گندئے نامینتگیں جنکے بیت۔ اَنچو کہ حانی شےمُرید ءِ نام ءَ اَت۔
اگاں زانتگ ئے گڑا پرچا سازین حانی ءِ ریپینگ ءَ دیم داتگ ئے ؟ ءُ حانی ءِ انکار ءَ پد سازین ءَ چیا چوشیں سوگند وارتگ؟
حانی وہدے دیم پہ چاکر ءَ دیم دَیگ بیت یا رؤت، گڑا چہ لوگ ءَ کس آئی ءِ ہمراہ چیا نہ بیت؟
ربیّت ءِ رِدا داد دِیگ ءِ رواج ہست یا نیست! اگاں ہست گڑا ایشی ءِ حدّ ہست اَنت یا نیست اَنت؟
بلوچی ربیّت ءُ ربیدگ ءِ عزّت ’قول‘ءِ بنیاد ءَ اگاں اِینچو است، گڑا قول ریپینگ چیا بُوئگ ءَ اَنت؟ چاکر ءَ بہ چار یک نیمگے قول ءِ رکینگ زانت گڑا دومی نیمگ ءَ قول ءِ ریپینگ ہم۔ اگاں شَر بہ چارئے چاکر ءَ زانتگ کہ ریپینتگیں قول ہم ربیّت ءِ نام ءَ برجاہ مان اَنت۔ اے عمل گڑا ربیت ءِ جند ءِ ریپینگ نہ اِنت؟

پرّیس: An Analyses
اے داستان ءَ شش اَنچیں واقعہ است کہ قصّہ ءِ روانی ءَ نوکیں پہنات کار اَنت۔
تاس ءِ آپاں بُوچ ءِ مان کنگ
شےمُرید کہ حانی ءَ بخشائیت
شےمُرید وہدے حانی ءَ گندیت
حانی شےمُرید ءَ اول سرا پجّا نیاریت، ءُ رَند ءَ زانت ئے
چاکر کہ حانی ءَ گیشّینیت ءُ سُہنان ئے دنت
شےمُرید وہدے حانی ءَ رَد (reject) کنت کہ تو دست جنگ بوتگ ئے ءُ حانی پدا وتی پارسائی ءِ گپّاں جنت۔
اول واقعہ ءِ رِدا چاکر ءَ اے سکین رسیت کہ حانی ءَ بہ گریت۔ اے کار ءِ پیلو کنگ ءَ آ ’قول یا شرط‘ءَ وسیلہے ءِ حساب ءَ کار گِریت۔ دومی واقعہ ءِ رِدا شےمُرید حانی ءَ را بخشاہگ ءَ گوں ماریت کہ آئی ءَ رَدی ئے کُتگ ءُ رَدی ءِ فکر آئی ءَ وسواسے ءَ دور دنت۔ سیمی واقعہ ءِ رِدا شےمُرید وہدے حانی ءَ گندیت ءُ پشومان بیت کہ حانی پرچیا داتگ ءُ بخشاتگ گڑا آ اے ناوشّیں کار ءِ سبب ءُ ذمہ دار چاکر ءَ سرپد بیت چوکہ آ حانی ءَ گِرَگ لوٹیت۔ پہ اے کار ءَ آ چاکر ءِ سرا اُرش کنگ لوٹیت بلئے سوب مند نہ بیت ءُ پدا وہدے دیوان ءِ دیما ملامت بیت گڑا سر ءَ مکہ ءَ کشّیت۔ چارمی واقعہ ءِ رِدا شےمُرید چو فقیر ءَ حانی ءِ در ءَ ساڑی بیت بلئے حانی پجائے نیاریت وہدے آ وتی پُشت ءَ مان دنت گڑا حانی ئے پجّا کاریت۔ ہمے واقعہ پنچمی واقعہ ءِ بُوئگ ءِ سبب بیت۔ اول سرا حانی وہدے چاکر ءِ گوٛرا لہتے جنین پہ سُہنانی گِرَگ ءَ دیم دنت چاکر سُہناں نہ دنت۔ پدا وہدے حانی ماں ڈھاڈر ءَ بیت ءُ ڈھاڈر ءِ جنیناں سُہنانی گِرَگ ءَ دیم دنت گڑا چاکر سُہنان ئے دنت۔ ششمی واقعہ ءِ رِدا حانی وہدے چہ چاکر ءَ آزات بیت ءُ جنوزامی شےمُرید ءَ شوہازیت ءُ آئی ءَ امباز کنت گڑا شےمُرید حانی ءِ اَول جیگی ءِ سرا شک کنت ہمیشی ءِ جواب ءَ حانی وتی گپّاں جنت۔ حانی ءِ گپّاں پد شےمُرید حاموش بیت۔ گوٛش اَنت کہ پدا ’آ عاروس کن انت‘۔(8)
اے داستان ءَ میارباری ءِ فکری بنیاد گوں بلوچ ربیّتی رہبندانی رِدا نشان کنگ بنت۔ اے درگتءَ میارباری ءِ دو صورت اَنت۔ اول صورت ذاتی میارباری اِنت۔ ذاتی رِدا مردمے پمیشکا میاربار بیت کہ آئی ءِ میارباری بُن اصل ءَ یک ربیتی میارباری ئے ءِ پُشت ءَ بوتگ۔ دومی تچک ءَ ربیتی میارباری اِنت کہ چہ ربیت ءِ رہبندانی پروشگ ءَ مردم مَیاربار بیت۔ ہر دوئیں میارباری انسان ءَ بیگانگی ءَ سر کن اَنت۔
اگاں نکتہ 2 ءُ 3 ءَ بہ چارئے گڑا میارباری شےمُرید ءِ سرا اِنت۔ نکتہ 4 ءَ حانی میاربار اِنت کہ شےمُریدئے پجّا نیاؤرتگ۔ گُڈی نکتہ ءَ پدا شےمُرید میاربار اِنت۔ البتہ حانی ءِ میارباری چونائیا میارباری ئے نہ اِنت پرچا کہ اے میارباری ہما ساعت ءَ ہلاس بیت۔ چونائیا 2 ءَ چہ مستریں میارباری 3 اِنت۔ پرچاکہ سیمی میارباری آئی ءَ وسواس ءَ پِرینیت کہ آئی ءَ دومی خطا پرچا کُتگ کہ ہمے خطا آئی ءِ پشومانی ءِ سبب بیت۔وتا داگ دیَگ پشومانی ءِ نام اِنت کہ وتی زوراری (self-enforcement or torture) ءَ گوں وتی کُتگیں کار ءِ سزا ءَ وتا وت دنت۔ اے وت زوراری یک تورِشتے (excruciation) ءِ پیداوار اِنت۔
بیا ساری ءَ ہمےتورِشت یا وسواس ءَ چاریں۔ شےمُرید ءِ اے وسواس ءِ بُنءُ اصلی علت وَ آئی ءِ ربیتی رہبندانی پرٛوشگ ءُ قول یا شرط ءِ بنیاد ءَ گوں حانی ءَ سانگ ءَ ہلاس کنگ اَت۔ اَنچوکہ سوال نمبر ixءَ بہ چار۔ داد دیَگ ءِ حدّ ءُ عملاں اول سرا شےمُرید وت گیشّینیت کہ داد ءَ زَحم، اَپس ءُ زمین ءِ وڑیں چیزے دیَگ بیت ننکہ نامینتگیں دشتار۔ ہمے وڑا وہدے حانی شےمُرید ءَ مان بندیت، آ ہم داد ءِ حدّ ءُ داہشتاں گیشّینیت۔ بزاں داد دَیگ یک ربیتی رہبندے بوت کنت بلئے پہ داد ءَ دشتار ءِ دیَگ یک بےربیتی عملے زانگ بیت۔ قول ءِ نام ءَ ریپینتگیں قولے ءِ پیلو کنگ یک ربیتی عملے نہ اِنت، پمیشکا اے قول شے مُرید ءَ چو خطائے ءَ بیوس کنت۔ ریپینتگیں قول ءِ پاسداری یا ریپینتگیں قول ءِ گِرَگ، ہر دوئیں انسان ءَ بیوسی ئے ءِ تہا چگل دینت (ہمے گپ سوال نمبر x ءِ جواب اِنت(۔
گپ ءِ مطلب اِیش اِنت کہ وہدے شےمُرید ءَ ریپینتگیں قولے ءِ رِدا داد دات، آئی ءَ یکّے وَ داد دیَگ ءِ ربیتی لوٹءُگُزر ڈالچار کُتگ اِت اَنت، دومی آ وت ’داد‘ ءِ قدر ءَ سرپد نہ اَت کہ ہما چیز ءَ آ پہ داد بخشاہگ ءَ اَت، آ ’داد‘ءِ جند پہ آئی ءَ چنچو قدر دار یت۔ وہدے آ ئی ءَداتگیں داد ءِ قدر پہ وتا زانت، نوں آئی ءَ سُدّھ کُت کہ آ ریپینگ بوتگ۔ چیز ءِ قدر ءِ زانگ ءَ گوں آ چہ چیز ءَ زبہر بُوئگ، پہ وتا سزائے ءِ شکل ءَ گِریت، ءُ اے درگتءَ آ وتا داگ دنت۔ اے میارباری سیمی نکتہ ءَ گوں ذاتی میارباری ءِ رَنگ ءَ گریت۔ وہدے اے ذاتی میارباری ءِ توجیل ءَ نہ گندیت، گڑا اے میارباری وسواسے ءَ بدل بیت۔
اے وسواس شےمُرید ءِ ’بیگانگی‘ ءَ گیشتر ودینیت۔ اے وڑا بیگانگی بیر ءِ شکل ءَ گرٛان بیت۔ بلئے ہما ذاتی میارباری بیرے جوڑ بیت کہ (یا) وہدے آ میارباری یک ربیتی میارباری ئے ءِ پدکِرد (Reaction) ءَ پیداک بوتگ (یا) اگاں کسے وتی جند ءِ ربیتی میارباری ءِ ذمہ دار وتا سرپد مہ بیت بلکیں آئی ءِ ذمہ دار ’دِگرے‘ ءَ سرپد بہ بیت، گڑا ’دِگر‘ءَ علتی بنیاد (Causally) ءَ شوہازیت۔ اَنچو کہ (یکے) شےمُرید وتی بیر ءَ چاکر ءَ گِرَگ لوٹیت۔ اے بیر ربیتی میارباری ئے ءِ پَدکِرد اِنت۔ چوکہ شےمُرید ءِ جند ءَ پہ داد دیَگ ءِ ربیتی پاسداری ءِ پُشت ءَ ربیتی رہبندان ءَ ڈالچار کتگ اَنت ءُحانی بخشاتگ کہ وتی داتگیں زبان ءَ مہ وارت۔ (دومی) داد ءِ حدّانی پرٛوشگ، حانی ءِ بخشاہگ وت یک ربیتی میارباری ئے ءُ آ ایشی ءِ ڈنّی (External) علتی سبب ءَ چاکر ءِ عملاں شوہازیت۔ اَنچوکہ آ گُمان کنت، حانی ماں چاکر ءِ لوگ ءَ وش نہ اِنت پرچاکہ چاکر گوں آئی ءَ داوا کنت۔ آ گوں چاکر ءَ پمیشکا وش نہ اِنت کہ (شےمُرید ءِ نِزّ ءَ) حانی پمن غمیگ اِنت۔
اے عمل ءَ ہما کہ چہ میارباری ءَ تچک ءَ اثر مند بوتگین ءِ وش بُوئگ، چونائیا میاربارانی توجیل زانگ بیت۔ اے درگت ءَ میاربار چاکر بہ بیت کہ قولاں ریپینیت یا شے مُرید، اثر مند بوتگیں حانی اِنت۔ اَنچوکہ اے ’قولانی ریپینگ ءَ ابید سرجمیں داستان ءَ چاکر ءِ دِگہ ہچ وڑیں بےربیتی کارانی قصّہ نیست۔ بلکیں حانی ءِ گِرَگ ءَ پد چاکر ءِ جُہد ہمیش بیت کہ حانی دل گرٛان ءُ رنجینگ مہ بیت، بہ چارئے آ حانی ءَ پہ وپتءُوابی ءَ زور نہ کنت بلکیں سُہناں ہم ہمے نیّت ءَ دنت کہ حانی وش بہ بیت۔ ہمے وڑا شےمُرید ءَ ہم زانتگ کہ اگاں حانی وش بہ بیت گڑا آ چہ رنجاں آزات بیت۔ اَنچوکہ آ مکہ ءَ رَؤت گڑا آ زانت آئی ءِ وسواس ءِ علاج چاکر ءِ کُشگ نہ اِنت بلکیں چاکر ءَ کہ آ ریپینتگ ءُ اخلاقی رِدا زَدگ کُتگ، اے جتگیں زحمانی دوا حانی ءِ بچکندگ اَنت، بزاں حانی ءِ وشانی اِنت۔
البتہ ربیتی میارباری ءِ آماچ بوتگیں مستریں شکار چاکر اِنت کہ راج ءِ دیما ملامت اِنت۔ چاکر ءِ میارباری ءِ پیمءَ بہ چار، آ اِینچو ربیّتی میارباریاں پد حانی ءَ وَ گریت بلئے راج ءِ دیما ملامتی آئی ءَ مزنیں وسواسے ءِ آماچ کنت ءُ مدام حانی ءِ گندگ ءَ گوں آئی ءِ اے وسواس گیش بیت۔ آ بےربیتی رِدا جنین ءِ گِرَگ ءَ پد، دُراہیں کاراں پدا ربیّتی بنیاد ءَ برجاہ داریت۔ مثالءگپ ءَ حانی آئی ءِ عزّت اِنت۔ اے داستان ءَ چوشیں یک عملے ءِ قصّہ نیست کہ چاکر حانی ءَ گوں زوراں سری بہ کنت۔ بلکیں آ اے موہ ءَ پہ وتی وسواسی ءِ توجیل ءَ شَر کار گِریت کہ وہدے حانی شےمُرید ءِ گندگ ءَ پد پہ شےمُرید ءَ ہدوک بیت، آ اے موہ ءَ پہمیت ءُ اے درگتءَ ربیتی رِدا فیصلہ کنت ءُ جنین ءَ گیشّینیت۔ ہمے عمل آئی ءِ ربیتی میارباری ءِ توجیل زانگ بیت کہ آئی ءَ آزات کنت۔
گپ ءِ مطلب اِیش اِنت: پہ حانی ءِ گِرَگ ءَ گوں چاکر اَچ ربیتی روان (Traditional flow) ءَ در کیت، ءُ اے وڑی ءَ ربیتی میارباری یا بیگانگی ءِ شکار بیت۔ یک وڑے ءَ حانی ءِ گِرَگ ءَ پد آ ربیتی روان ءِ بہر بیت۔ ربیتی روان ءِ بہر بُوئگ ءَ گوں آ حانی ءَ جنجال نہ کنت۔ وہدے حانی سُہناں طلب کنت، اے طلب ءِ پورا کنگ ءَ گوں آ چہ ربیتی میارباری ءَ آزات بیت۔
اے درگتہ شےمُرید چوکہ ربیّتی ءُ ذاتی ہر دو میارباریانی آماچ اِنت ءُ بنداتی میارباری ربیّت ءِ ڈالچار کنگ ءَ چہ بِنا بوتگ۔ پمیشکا میارباری ءِ بُنزِہ ربیّت ءِ ڈالچاری اِنت۔ آئی ءِ ذاتی میارباری ہما وہد ءَ ہلاس بیت، وہدے حانی وتی پارسائی ءَ ثابت کنت۔ البتہ ربیّتی میارباری ہما وہد ءَ توجیل بیت وہدے آ حانی ءَ گریت۔ اگاں حانی ئے مہ گپتیں، گڑا میارباری ءِ تُرٛندی گیشتر بوتگ اَت کہ حانی ءَ پہ شےمُرید ءَ سُہن گپتگ اِت اَنت، ہر دوئیں یک دومی ءِ مہراں زَرُک ءَ اِت اَنت۔ اگاں شےمُرید ءَ حانی مہ گپتیں، گڑا پدا ربیتی میارباری ءِ دیمپان بوتگ اَت کہ حانی ءَ پہ شےمُرید ءَ وتا گیشِّینتگ۔
مگہ، حانی ءِ گِرَگ ربیتی عملے، ہمے وڑا ربیتی روان ءَ چہ درآہگ شےمُرید ءَ میارباری یا بیگانگی ءِ آماچ کنت۔ پدا ربیّت ءَ حانی ءِ گِرَگ، شےمُرید ءِ ربیت ءِ روان ءَ آہگ ءِ نام اِنت۔ وہدے انسان ربیت ءِ روان ءَ بہ بیت، گڑا آ میارباری ءُ بیگانگی ءِ آماچ نہ بیت۔ پرچاکہ ربیت نیتّی اِنت ءُ ایشی ءِ تہا تجربہ ٹہینتگین نہ اَنت بلکیں یک شلین اَنت۔
حانی اے قصّہ ءِ یکیں کردار اِنت کہ ربیتی میارباری ءِ دیمپان نہ بوتگ۔ بلکیں آئی ءِ وسواس، شےمُرید ءَ پجّا نیارگ ءَ چہ ودی بوتگ اِت اَنت۔ بلئے شےمُرید ءَ گوں گُڈسر ءَ ہوار بُوئگ ءُ وتی اول جیگی ءِ گپانی جَنَگ ءَ پد آئی ءِ وسواس ءُ میارباری ہلاس بنت۔
اگاں ما نگاہے پدا بُرز ءِ سوالاں بہ چاریں، نُہمی ءُ دہمی سوال ءِ پَسّہ میراث ءِ داستان ءَ ہست اَنت، ءُ ما آہانی جواب ہم گیشینتگ اَنت۔ ایدگہ ہَشتیں سوالانی جواب اے داستان ءَ نیست اَنت، بلئے اگاں بندات ءِ واقعہاں ما سلیمانی قصّہ ءَ چہ بہ زُوریں گڑا ہشتیں سوالانی جند ہلاس بنت۔

2.1
البتہ سلیمانی قصّہ ءِ داستان ءَ اگاں ما چہ شعراں ءَ بہ زُوریں گڑا آ داستان ءِ یکشلیں یا معروضی رِدا وانگ ءَ پد اے سوال دیما کاینت کہ داستان ءِ شعراں ایشانی جواب نیست اِنت:
چاکر ءَ چون زانتگ ، حانی اِینچو شر رنگ اِنت کہ چارگ کرزیت؟
چاکر ءَ ساری ءَ جن ءُ چُک است اَت؟
پرّیس:
اے داستان ءَ پنچ اَنچیں واقعہ است کہ قصّہ ءِ روانی ءَ ہُنر کار اَنت۔
حانی ءِ گندگ ءَ پد، چاکر ءِ حانی ءِ سرا شیدا بُوئگ
شےمُرید کہ حانی ءَ بخشائیت
شےمُرید ءِ اے زانگ کہ آ کَیا رپینتگ ءُ پدا حانی ءَ گوں بے دوچیں گُداں گندگ
شےمُرید ءِ واتری ءُ کمان ءِ کارمرز کنگ
شےمُرید ءِ حانی ءَ را نہ زُورگ ءُ وتی بےحاجتی ءِ درشان کنگ
چاکر ءَ پہ حانی ءِ گِرَگ ءَ پندل سازِتگ ءُ حانی گِپتگ۔ اے یک بےربیّتی کارے۔ اول واقعہ ءِ رِدا چاکر ءَ اے سکین رسیت کہ حانی ءَ وتی لوگبانُک بہ کنت۔ اے کار ءِ پیلو کنگ ءَ آ ’قول یا شرط‘ءَ وسیلہے ءِ حساب ءَ کار گِریت۔ دومی واقعہ ءِ رِدا شےمُرید حانی ءِ بخشاہگ ءَ گوں ماریت کہ آئی ءَ رَدی ئے کُتگ ءُ رَدی ءِ فکر آئی ءَ وسواسے ءَ دور دنت۔ سیمی واقعہ، شےمُرید سہی بیت کہ آئی ءِ نزیکیں سنگت ءَ آ ریپینتگ۔ آ اے ناوشیں کار ءِ سبب ءِ ذمہ دار چاکر ءَ سرپد بیت۔ پہ اے کار ءَ آ چاکر ءِ سرا اُرش کنگ لوٹیت، بلئے وہدے آ چاکر ءِ ماڑی ءَ حانی ءَ گوں بے دوچیں گُداں گندیت۔ آ گُمان کنت کہ حانی چاکر ءِ لوگ ءَ وشّ نہ اِنت ءُ بہ گندئے چاکر آئی ءَ نہ سنبھالگ ءَ اِنت۔ چارمی واقعہ ہمیش اِنت کہ مرید وہدے واتر بیت چہ مکّہ ءَ۔ شےمُرید وہدے مُریدی کمان ءَ گوں تیراں نشانگ ءَ جنت گڑا چاکر شک کنت کہ اے شےمُرید اِنت بلئے پہ شےمُرید ءِ پجّارگ ءَ حانی ءَ لوٹائینیت ءُ حانی چہ آئی ءِ بروان ءِ نشان ءَ آئی ءَ پجّا کاریت۔ پنچمی واقعہ ءِ رِدا رِند چاکر ءَ ملامت کن اَنت کہ دو اَنچیں دوست سِستگ اَنت کہ آہاں جتا جتا ءَ قبر ہم بہ کن اِت، اے پدا ہم یک بنت۔ اے وڑا چاکر وتی بے ربیتی رِدا کتگیں کار ءِ پشومانی ءَ مَنّیت ءُ حانی ءِ سُہنانی دیَگ ءَ ساڑی بیت، بلئے شےمُرید حانی ءِ گِرَگ ءَتیار نہ بیت کہ حانی یکے ءِ جنین اِنت، آ زانت کہ اگاں اے رَندی آئی ءَ حانی گِپت، گڑا پدا یک بےربیّتی میارباری ئے ودی بیت۔ شےمُرید ءِ اے فیصلہ آئی ءِ ساری ءِ میارباری ءَ ہلاس کنت، ءُ چاکر ءِ فیصلہ آئی ءِ۔ چوکہ عمر ءِ اے حد ءَ، حانی اے ربیتی فیصلہانی دیما ہما گوٛستگیں بے ربیتی کاراں ہم درگُزر کنت۔
ربیت چونائیا ٹہینتگیں تجربہانی بنیاد ءَ نہ مانیت، بلکیں یکشلیں تجربہ ءِ بنیاد ءَ مانیت۔ یکشلیں تجربہاں آ اِدا آؤرتگ ءُ سر کُتگ اَنت کہ ربیتی رہبندانی مان نیارگ ءَ چہ چاکر ءَ حانی پُلِتگ، شےمُرید ءَ حانی بخشاتگ، ءُ حانی ءَ چاکر وتی نزیک ءَ نہ اِشتگ۔ پمیشکا حانی ءِ میارباری ربیتی نہ اَت بلکیں ذاتی اَت۔ اگاں شرّ بہ چارئے اے میارباری چونائیا وت پمیشکا ہلاس بوتگ کہ چاکر ربیتی میارباری ءَ پد اَنچو پشومان بوتگ کہ حانی ءِ سرا ہچّ وڑا زور نہ کُتگ ئے۔ دومی: چونائیا حانی ءِ اے میارباری ءِ بُنزِہ آئی ءِ وتی دستاں بوتگیں چوشیں کارے نہ اَت کہ آئی ءَ قوم ءِ دیما ملامت بہ کنت۔ بلکیں حانی ءِ میارباری پہ چاکر ءَ یک پَدکِردے اَت کہ آئی ءَ دائم میارباریں کار ءَ چہ بے میارباریں اُمیت ءِ کشگ ءِ بےسوبینی ءِ سبق ءَ دیَگ ءَ اَت کہ حانی ءَ گوں دُور بُوئگ آئی ءِ ذاتی میارباری ءَ ہلاس کنت، بلئے داں ہما وہد ءَ آ ربیتی روان ءَ چہ دَر اِنت، داں ہما وہد ءَ آئی ءَ اے ذاتی میارباریانی ہلاسی ءَ چہ ایمنی نہ رسیت ءُ آئی ءِ بیگانگی ہلاس نہ بیت۔ پمیشکا گُڈسرا ہم حانی آئی ءَ گوٛشیت کہ ’منی گیشّینگ ءَ پد تو ایمن بئے‘۔ وہدے ربیتی رہبندانی رِدا چاکر ءُ شےمُرید ءَ وتا ساڑی کُت گڑا میارباری ءِ جند ہلاس بوت۔ البتہ حانی ءَ اے درگتءَ میار بار نہ اَت۔ اگاں آ چاکر ءُ شےمُرید ءَ گوں ربیّتی رہبندانی رِدا تپاک مہ کنت بزاں چاکر ءَ مہ زُوریت گڑا وت قوم ءِ دیما ملامت بیت ءُ ربیتی رِدا میاربار بیت۔ البتہ اے فیصلہ ءَ مَنّگ آئی ءَ شیرزالے ءِ رَنگ ءَ ظاہر کنت۔ اَنچوکہ ما حانی ءَ شیرزالے ءِ مثال ءَ چہ کرناں زُوران ءُ پیداکیں۔

2.2
سیمی داستان ءَ اگاں چہ رخشانی قصّہءَ بہ زُوریں ءُ ایشی ءَ یکشلی ءَ بہ چاریں پدا شعراں اَنچیں وڑے ءَ نچین بہ کنیں کہ معروضیت بہ مانیت، گڑا چرائی ءَ ہما سوال کہ درکاینت، آہانی جواب داستان ءِ شعرانی رندگیری ءَ نہ رَسیت، آ سوال اِیش اَنت:
حانی وہدے دیم پہ چاکر ءَ دیم دیَگ بیت یا رَؤت، گڑا چہ لوگ ءَ کسے آئی ءِ ہمراہ چیا نہ بیت؟
چاکر ءَ ساری ءِ جن ءَ چہ بس ہمے یکیں چُک کرار بوتگ؟
کرار ءِ مَرگ ءَ پد آئی ءِ ساری ءِ جنین چُک نیاریت، یا آئی ءِ جند حیات نہ بیت کہ جاڑو آئی ءَ سوج دنت کہ حانی ءَ بہ گِر ترا چُک ءِ بدل رسیت؟
اگاں چاکر ءُ حانی ءِ نکاح نہ بیت، گڑا قصّہ ءِ گُڈسرا حانی ءِ سُہنانی گپ چیا بیت؟
اگاں حانی ءُ چاکر ءِ نکاح نہ بیت، گڑا حانی وتی لوگ ءَ چیا نہ رَؤت؟ آ چاکر ءِ ماڑی ءَ چیا نندیت؟
شےمُرید حانی ءِ گپانی سرا باور پرچا نہ کنت؟ کہ حانی آسک ءَ پہ شے مُرید ءَ دیم دنت ءُ وتی سرجمیں گپاں پیش کنت۔
اولی تا پنچمی ءِ جواب قصّہءِ تہا نیست اَنت، البتہ ششمی سوال ءِ یک کسانیں اشارہے قصّہ ءَ ہست، آ ایش اِنت کہ شےمُرید ءَ گُڈسرا اے گپ باور بیت کہ حانی راست گوٛشگ ءَ اِنت بلئے چوکہ یکے وَ آ وت میاربار اِنت، پمیشکا آہانی توجیل ءَ لوٹیت۔ دومی : چوکہ آ یک دینداریں مردمے بوتگ، پمیشکا آئی ءَ سما بیت کہ میارباریانی توجیل دینی در ءُ مقاماں عبادت کنگ اِنت۔ بلئے ہما میارباری گوں حانی ءَ کُتگ اَنت ئے، اے پشومانی ءِ توجیل پہ آئی ءَ ہمیش بیت کہ وتا داگ دنت ءُ اے گپ ءَ منّیت کہ اے داگ تہنا پہ آئی ءَ توجیلے نہ بنت، بلکیں آئی ءَ زانتگ کہ حانی اے داگانی بابت ءَ وہدے سرپد بیت گڑا آ زہراں وارت، ءُ وہدے آ واتر بیت، ءُ حانی آئی ءَ پہل کنت۔ اے درگتہ بہ گندئے شےمُرید ءَ یقین اَت ہم، پمیشکا گُڈسرا حانی وہدے مسیت ءَ شےمُرید ءِ چارگ ءَ رَؤت، گڑا آ حانی ءِ سرا وتی دست ءَ سمارن ءَ اے پیغام ءَ دنت کہ آ پہ حانی ءَ وتی قول ءِ رِدا اَتکگ، حانی ءِ شے ءِ گوٛرا آہگ آئی ءِ وشان بُوئگ ءِ نشانی اَت۔

پرّیس:
اے داستان ءَ ہم پنچ اَنچیں واقعہ است کہ قصّہ ءِ روانی ءَ نوکیں پہنات کار اَنت۔ چاکر ءِ دست ءَ آئی ءِ جند ءِ بچ ءِ مَرگ، جاڑو ءِ حانی ءَ را گندگ ءُ پدا چاکر ءَ را سکین دَیگ شےمُرید حانی ءِ دَیگ ءَ راضی نہ بیت بلئے پدا وتی پِت ءِ گپاں گریت ءُ حانی ءَ دیم دنت۔ حانی شےمُرید ءَ پجّا نیاریت شے مُرید اقرار کنت کہ آ مرد ءُ جنی نہ اِنت پدا ہم حانی شے مُرید ءِ ہمراہی ءَ رَؤت۔ اول واقعہ ءِ رِدا چاکر وتی ذاتی شرط ءَ گوں وت مان گیشّیت (اے گپ جہل ءَ گیش ءُ گیوار بیت)۔ دومی واقعہ ءِ رِدا جاڑو چاکر ءَ سکین دنت کہ حانی ءَ بہ گریت، آئی ءَ وتی بچ ءِ بدل رسیت۔ اے کار ءِ پیلو کنگ ءَ آ قول یا شرطءَ وسیلہے ءِ حساب ءَ کار گِریت۔سیمی واقعہ ءِ رِدا وہدے چاکر حانی ءَ پدا دیم نہ دنت گڑا مرید پشومان بیت کہ آئی ءَ حانی پرچیا داتگ ءُ بخشاتگ۔ آ اے ناوشیں کار ءِ سبب ءُ ذمہ وار چاکر ءَ زانت۔ چارمی واقعہ ءِ رِدا آ چاکر ءِ ماڑی ءَ پُتریت، پاسداراں جنت ءُ حانی ءِ گوٛرا رؤت۔ چاکر کہ سُہب ءَ دیوانے لوٹاینیت ءُ شےمُرید دیوان ءِ دیما ملامت بیت۔ پنچمی واقعہ ہمیش اِنت کہ شےمُرید وتی زبان ءِ پد ءَ واتر کنت ءُ منّیت کہ آ جنی مردی نہ اِنت پدا ہم حانی گوں ہمائی ءَ رؤت۔
شے مُرید ءَ گوں اول سرا ربیّتی رَدی ئے بیت کہ حانی ءَ پہ داد بخشائیت ءُ دیم دنت۔ بلئے داد دیَگ ءِ اے عمل ءَ ’قدر‘داں حدّے ءَ است اَت۔ اَنچوکہ اے ’قدر‘ءِ است بُوئگ ءَ ماں شے مبارک ءِ گپّانی رِدا بہ چاریں۔ آئی ءِ گپانی مطلب ہمیش اِنت کہ شے مُرید ءَ یک نیمگے ربیتی رَدی ئے کُتگ کہ ’شرط‘ جتگ ءُ شرط ءِ حد شرّ نہ گیشینتگ اَنت۔ دومی نیمگ ءَ آئی ءَ زبان ہم داتگ۔ بلئے چاکر مزنیں سردارے، آ ہر وڑا ربیت ءِ پاسداری ءَ کنت۔ چوکہ چاکر وہدے ربیتی رہبنداں ڈالچار کنت ءُ حانی ءَ دیم نہ دنت گڑا شےمُرید گیشتر وسواس ءَ کپیت، ءُ ربیتی رِدا آ چہ وتا گیشتر ذمہ وار چاکر ءَ سرپد بیت۔ پرچاکہ سردار ءِ کار ہمیش اِنت کہ ربیت ءِ رِدا وتی مہلوک ءِ بےربیتی کاراں توجیل بہ کنت ءُ مہلوک ءِ راجی وسواس ءَ ہلاس بہ کنت۔ بلئے سردار ءِ جند وہدے بے ربیتی کار بہ کنت گڑا اصل ذمہ وار سردار ءِ جند بیت۔ پمیشکا شےمُرید پہ حانی ءِ گرگ ءَ چاکر ءِ گوٛرا نہ رَؤت ءُ فیصلہ کنگ نہ لوٹیت بلکیں جنگ کنت ءُ حانی ءَ گوں وت برگ لوٹیت۔
چونائیا چاکر ءُ شےمُرید ہر دو ربیتی رِدا بیگانہ بنت ءُ آہانی بیگانگی ءِ سبب ’ریپینتگیں قول‘ اَنت ءُ آہانی قولانی ریپینوک جاڑو اِنت۔ بلئے ربیتی رِدا بُن اصل ءَ میاربار چاکر اَت کہ آ یک ربیتی بستارے ءِ واہند اَت اگاں آ چِل ہزار فوج ءِ سروک اَت، اے چِلیں ہزار پہ آئی ءِ جند ءِ رکینگ ءَ یکجاہ کنگ نہ بوتگ اَنت بلکیں آہانی کار وتی راج ءِ رکینگ اَت کہ راج ءِ باسک ربیتی روان ءَ ڈن جنجالے ءِ آماچ مہ بیت۔ سردار تہنا ہمے قوم ءِ یک جہگیرے۔ آئی ءِ مجلس پہ راج ءِ فائدہ ءَ بنت۔ بیگانگی پمیشکا بوتگ کہ آئی ءَ راجی مجلسے ءَ ذاتی شرط بستگ ءُ قول کُتگ۔ راج ءَ ذاتی کارے ءُ عملے ءِ آرگ چونائیا ربیتی دودے نہ اِنت۔ پمیشکا آ بےربیتی رِدا رد کپت۔ چوکہ بےربیتی کار ءَ آ بیگانہ کُتگ اَت پمیشکا پَدا ہر کارے کہ آئی کُت، اے کاراں ہم ’بیگانگی‘ودی کُت۔ البتہ وہدے آ حانی ءَ وتی لوگ ءَ کاریت گڑا داں حدّے ءَ بےربیتی کار نہ کنت۔ بزاں حانی ءِ گوٛرا نہ رَؤت کہ حانی آئی ءِ سانگ ءَ نہ اَت ءُ نہ رَوَگ ءِ یک سببے اِیش اَت ہم کہ آئی مات آئی ءَ حانی ءِ گوٛرا رَوَگ ءَ اے تُرس ءِ پُشت ءَ مکن کنت کہ حانی آئی ءَ مہ کُشیت۔ بلئے اے عمل ءَ ہما کہ میارباری ءَ چہ تچک ءَ اثر مند بوتگین اِنت آ وشان کنگ بہ بیت بزاں حانی ءِ وش بُوئگ چونائیا ’میاربار ءُ خطاوارانی توجیل زانگ بیت۔ اے درگت ءَ میارباری چاکر ءِ بہ بیت کہ قولاں ریپینیت یا شےمُرید ءَ۔ اثر مند بوتگین حانی اِنت۔ اَنچوکہ اے ’قولانی ریپینگ ءَ ابید سرجمیں داستان ءَچاکر ءِ دِگہ ہچّ وڑیں بےربیّتی کارانی قصّہ نیست۔ بلکیں حانی ءَ را وتی لوگ ءَ آرگ ءَ پد چاکر ءِ جُہد ہمیش بیت کہ حانی دل گرٛان ءُ رنجینگ مہ بیت۔ ہمے وڑا شےمُرید ءَ ہم زانتگ کہ اگاں حانی وش بہ بیت گڑا آ چہ رنجاں آزات بیت۔ اَنچوکہ آ مکہ ءَ رؤت، گڑا آ زانت آئی ءِ وسواس ءِ علاج کُشتگیں مردمانی غم ءَ عبادت گزاری نہ اِنت بلکیں آئی ءِ اصل میارباری ءُ رَدی مردمانی کُشگ نہ اَت بلکیں آئی ءَ پہ حانی ءِ گوٛرا سر بُوئگ ءُ آئی ءِ وشان کنگ ءَ آ مردم کُشتگ اِت اَنت۔
البتہ ربیّتی میارباری ءِ آماچ بوتگیں مستریں شکار چاکر اِنت کہ یک قضاہیں مردمے ءِ سوجانی رِدا راج ءِ دیما ملامت اِنت۔ چاکر ءِ میارباری ءِ تبءُ پیم ءَ بہ چار، آ اِینچو ربیتی میارباریاں پد حانی ءَ وَ وتی لوگ ءَ کاریت۔ بلئے راج ءِ دیما ملامتی آئی ءَ مزنیں وسواسے ءِآماچ کنت ءُ حانی ءِکُتگیں کاراں گوں آئی ءِ وسواس گیش بنت۔ حانی ہمنچو کار بیرانی کنت، چاکر آئی ءِ دیما نہ داریت۔ بلکیں حانی ءِ اے کار ءُ بیرانیاں چہ آ گیشتر وتا ملامت کنت۔ چوکہ آئی ءِ دِگہ یک مستریں رَدی ئے اے بیت کہ آئی ءَ حانی وتی لوگ ءَ آؤرتگ اگاں حانی ءَ داشت مہ کنت (آئی ءِ نزءَ) آ راج ءِ دیما گیشتر ملامت بیت ۔ بےربیتی رِدا جنین ءِ گِرَگ ءَ پد، آ دُراہیں کاراں پدا ربیتی بنیاد ءَ برجاہ داریت۔ مثالءگپ ءَ حانی آئی ءِ عزّت اِنت۔ البتہ آ ہر رند ءَ پہ حانی ءِ سرپد کنگ ءَ کسے نہ کسے دیم دنت کہ حانی بہ ٹہیت گوں۔ بلکیں آ اے موہ ءَ پہ وتی وسواسی ءِ توجیل ءَ شَر کار گِریت کہ وہدے حانی شےمُرید ءِ گندگ ءَ پد پہ شےمُرید ءَ ہدوک بیت، آ اے موہ ءَ پہمیت ءُ اے درگتءَ ربیتی رِدا فیصلہ کنت ءُ جنین ءَ گیشّینیت۔ ہمے عمل آئی ءِ ربیتی میارباری ءِ توجیل زانگ بیت کہ آئی ءَ آزات کنت۔
چہ حانی ءِ گِرَگ یا وتی لوگ ءَ کنگ ءَ پَد، چاکر ربیتی روان (Traditional Flow) ءَ دَر کیت، ءُ اے وڑی ءَ ربیتی میارباری یا بیگانگی ءِ شکار بیت۔ حانی ءِ حاصل کنگ ءَ یا وتی لوگ ءَ کنگ ءَ پد آ ربیتی روان ءِ بہر بیت۔ ربیتی روان ءِ بہر بُوئگ ءَ گوں آ حانی ءَ جنجال نہ کنت۔ وہدے حانی سُہناں لوٹیت، اے طلب ءِ پورا کنگ ءَ گوں چاکر چہ ربیتی میارباری ءَ آزات بیت۔
اے درگتءَ شےمُرید وَ ربیّتی ءُ ذاتی ہر دو میارباریانی آماچ اَت۔ البتہ بنداتی میارباری ربیت ءِ ڈالچار کنگ ءَ چہ ودی بوتگ۔ پمیشکا میارباری ءِ بُنزِہ ربیّت ءِ ڈالچاری اِنت۔ آئی ءِ ذاتی میارباری ہما وہد ءَ ہلاس بیت، وہدے آ حانی ءِ سرا دستے سماریت ءُ حانی آئی ءِ دست ءَ نہ چنڈیت بلکیں وشی درشان کنت۔ انگت شےمُرید منّیت کہ آ مرد ءُ جنی نہ اِنت پدا ہم حانی شے ءِ ہمرائی ءَ رَؤت گوں ءُ ربیتی میارباری ہما وہد ءَ توجیل بیت وہدے حانی ءَ زُوریت ءُ رَؤت۔ اگاں حانی ئے گوں وت مہ بُرتیں گڑا میارباری ءِ تُرٛندی گیشتر بوتگ اَت ءُ آ پدا ربیتی میارباری ءِ دیمپان بوتگ اَت کہ حانی ءَ پہ آئی ءَ ودار کُتگ، بلکیں آئی ءَ وت ہم زبان کُتگ کہ من پہ تو کایاں۔
چوکہ حانی ءِ گوں وتا برگ پمیشکا یک ربیتی عملے کہ حانی ءَ گوں چاکر ءَ آروس نہ کُتگ۔ وتی اکبندی ءِ گپ ءَ شےمُرید ءَ اے وڑا گوٛشیت کہ ’من سیاہ سرے استوں‘۔ اگاں آئی ءَ چاکر ءَ گوں آروس بہ کُتیں، گڑا ربیّت ہم ہمیش اَت کہ آئی ءَ وتا اکبندے مہ گوٛشتیں۔ اے گپ ءَ پد شےمُرید حانیءَ گوٛشیت کہ ’من مرد ءُ جنی نیاں‘۔ آئی ءَ واتری پہ وتی زبان ءِ موکگ ءَ کُتگ۔اے رَندی کہ ہما چیزانی بابت ءَ آئی ءَ قول کُتگ، اے قول ریپینتگین نہ اَنت: یکے مکہ ءِ زیارت داں ہفت سال ءَ۔ دومی: گُڈسرا حانی ءِ دیدار۔
حانی اے قصّہ ءِ یکیں کردار اِنت کہ ربیتی رِدا میاربار نہ بوتگ۔ بلکیں آئی ءِ وسواس شےمُرید ءَ پجّا نہ آرگ ءَ چہ ودی بوتگ اِت اَنت، وہدے شےمُرید آئی ءِ بان ءَ کیت، گوں آئی ءَ مہر کنگ لوٹیت ءُ حانی آئی ءَ بَدءُرَد کنت، پدا سُہب ءَ وہدے حانی ءَ آئی ءِ بوہ بیت ءُ گڑا آئی ءِ شوہاز ءَ جنگل ءُ گیابان ءَ درکپیت، ءُ پدا شےمرید ءِ اے گپ ءِ منگ کہ حانی پہ چاکر ءَ انگتہ اول جیگ ءُ جنین چُکے، گڑا حانی ءِ وسواس ءُ میارباری ہلاس بنت۔

2.3
اگاں ما اے سَئیں قصّہاں بہ چاریں ءُ اولی ءِ ہشتیں سوال، دومی قصّہ ءِ دوئیں سوال ءُ سیمی قصّہ ءِ ششیں سوال اے ظاہر کن اَنت کہ قصّہاں اندری یکشلی ئے نیست۔ اے بےیکشلی ہما وہد ءَ زانگ بنت، وہدے ما قصّہ ءَ ربیتی رہبندانی رِدا چاریں۔ ما اے ربیتی رہبنداں ہم ڈن ءَ چہ یک سرشونے ءَ گوں نیاریں، بلکیں قصّہ وت گوٛشگ ءَ اِنت کہ ربیتی رہبندانی ڈالچاری ءَ چہ جیڑہ ودی بوتگ اَنت ءُ اے قصّہ مارا وت اے آسر ءَ سر کنگ ءَ اَنت کہ ربیت ءِ مان نیارگ بلوچ راجمان ءَ جنجالانی آماچ کنت۔
چوکہ اے سوالانی جواب یک قصّہے ءَ گوں یکشلی ءَ نیست اَنت۔ اے وڑا اگاں چیزے مانیت آ سَئیں قصّہانی یکشلی ئے ءَ گوں گیشّینگ ءُ پدا یکشلیں واقعہانی بنیاد ءَ یک بیانے ءِ گیشءُگیوار کنگ۔ گڑا حانی ءُ شےمُرید ءِ قصّہ ءِ یکشلیں بیانے مارا رست کنت۔ اَنچوکہ اگاں ما سلیمانی قصّہ ءِ بندات ءَ بہ زُوریں، گڑا مکرانی دمگ ءِ قصّہ ءِ پد ءَ ہمے ہشتیں سوال کہ است اَنت، اے ہلاس بنت۔ ہمے وڑا سلیمانی قصّہ ءَ اگاں ما رخشانی قصّہ ءِ بندات ءِ لہتے واقعہاں گوں ہمدپ بہ کنیں گڑا سلیمانی قصّہ ءَ پد ہما اولی سوال کہ دیما اَتکگ اَنت آ سوال ہلاس بنت ءُ ہمے وڑا ا گاں ما میراث ءِ قصّہ ءِ گُڈی دو سوالاں بہ زُوریں گڑا یک اَنچیں بیانے جوڑ بیت کہ آئی ءَ اندری یکشلی ہنرگِری ءَ گوں کیت، بلئے ڈنی سوال بوت کن اَنت۔ اگاں چہ اے قصّہاں، یکے ہم ما بہ زُوریں گڑا ہما سوال کہ ما بُرز ءَ جُست کُتگ اَنت، اے قصّہ ءِ اندری بےیکشلی ءَ ظاہر کن اَنت۔ معروضیت ءِ مطلب اِیش نہ اِنت کہ آئی ءِ بابت ءَ سوال نیست، بلکیں معروضیت ءِ مطلب ہمیش بیت کہ آئی ءِ سوال اندری تضاد ودی نہ کن اَنت ءُ واقعہانی میان ءَ یکشلی ئے مانیت۔

3
داد ءُ داہشت:
دو سوالانی جواب کہ نہ مکرانی، نہ سلیمانی ءُ نہ رخشانی قصّہاں ہوار اَنت چوکہ اوّلی بہر ءِ سوال نمبر viii ءِ جواب سَئیں قصّہاں نیست اَت، البتہ ix ءِ جواب سئیں قصّہاں نِزوریں وڑے ءَ است اَت بلئے ix ءِ نزیک تِریں پَسّو منی پولکاری ءِ رِدا اے بیت کہ اے وڑیں شعر بلوچ ءِ راجی شعر گوٛشگ بنت۔ ’یک راجے ءِ گوٛرا راجی شعر ءُ قصّہ (ازم) ہما وہد ءَ مانیت، وہدے راج ءِ گوٛرا معاشی ارتکاز (Economic Accumulation) زائد یا گیش (Surplus) بہ بیت۔ اے نیام ءَ اَنچیں کلاسے ودی بیت کہ چہ معاشی دست بندیاں آزات اِنت ءُ اَنچو نشتگ۔ (9)بلوچ ءِ زندمان ءَ اے کلاس ہما بوتگ کہ آئی ءِ گوٛرا معاشی ارتکاز انچو گیش بوتگ کہ آئی ءَ ہمیشی ءِ پَد ءَ داد داتگ ۔

4
بن دپترنویسی ءِ نمونہ:
البتہ یک واقعہے ماں راجمان ءَ یک لوٹے ہم پیلو کنگ ءَ اِنت۔ گڑا اول اے چارگ بیت کہ اے لوٹ ذاتی اِنت یا راجی اِنت؟ ہمے رِدا واقعہ یک ذاتی تجربہے ءِ پیداوار اِنت یا واقعہ راجی زندمان ءَ گوں یکشلی ئے داریت! یا اے واقعہ یک نفرے ءَ وتی رضا ءُ لوٹ ءَ گوں اناگہ وت تجربہ کُتگ؟ یا اے واقعہ ءِ پُشت ءَ یکشلیں گوٛاہی ئے (Consistent Testimony) است۔
وہدے واقعہ یکشلیں گواہی ئے داریت، بزاں اے واقعہ ءِ تجربہ راجی اِنت۔ انسان ءَ اے تجربہ راج ءَا وتی لوٹ یا مرضی ءِ رِدا نہ کُتگ کہ آئی ءِ دل لوٹیت کنت ئے ءُ دل مہ لوٹیت نہ کنت ئے۔ بلکیں راج ءَ اے تجربہ راجی گواہی ءَ گوں اَنچو محکم اِنت کہ کسے وتی لوٹ یا مرضی ءَ گوں اگاں اے تجربہ ءَ مان میاریت گڑا آ راج ءِ تہا یکشلیں زندے گوٛازینت نہ کنت۔ البتہ راجی گواہی کہ بُن اصل ءَ ’تجربی‘اِنت، کسے اے ’تجربہ‘ءَ ذاتی گواہی ءِ رنگ ءَ بہ زُوریت گڑا بزاں آ پہ زانت، راجی گواہی ءَ پہ وتی ذاتی گواہی ئے ءَ ریپینگ ءَ اِنت۔ ایشی ءِ عاقبت ہمیش بیت کہ نفر ءِ تجربہ یا تجربہاں راجی گواہی ءِ پلامرزی نہ رَسیت۔ ہمے عمل پَد ءَ پہ نفر ءَ مشکل بیت کہ آ راجی زندے بہ گوٛازینیت۔
چو کہ ذاتی تجربہ مقداری (Quantitative) بنت۔ وہدءُپرٛاہگ ءَ کسان کسانیں پیشامد (Occurrence) ہم واقعہ اَنت۔ ہمے وڑیں واقعہاں یک نفرے بیدء واقعہ ءِ پُشدر ءِ زانگ ءَ تجربہ کُت کنت ءُ ایدگہ نفرے ءَ ہمے واقعہ ءَ گوں دُچار کنت۔ چہ ایشی ءَ دومی نفر اولی نفر ءِ تجربہ ءِ گواہی ءَ دنت۔ اے وڑا ہم تجربہ ءَ گواہی ئے رسیت کہ ما ایشی ءَ ذاتی گواہی ئے گوٛشیں بلئے اے راجی گواہی ئے نہ اِنت۔ پرچاکہ راجی گواہی ہما تجربہانی بیت کہ تجربہ یکشلا واقعہ ءِ پُشدر چارگ بنت۔ ذاتی گواہی ءِ بنیاد ءَ تجربہ ءِ مقدار ءِ سرا حیال گوٛر بیت بلئے اے تجربہ یکشلی ئے نہ دار اَنت۔ ہما تجربہ ءَ گیشتر گواہی حاصل بیت، آ تجربہ شرّیں تجربہے زانگ بیت۔ اے تجربہ پہ راجی قدر ءِ برجاہ دارگ ءَ یک ہم راجمانی لوٹے پیلو کنت یا نہ کنت بلئے اے عمل نفر ءِ بنداتی مرضی ءَ نہ بیت۔
بلئے ہما راجمان کہ آ یک راجی چاگردے ءُ اُودا قدر ہما چیز ءَ است کہ آ چیز ءَ تجربی گواہی راجی بنیاد ءَ حاصل اِنت۔ اے درگتءَ گواہی ہما واقعہ ءَ رسیت کہ راجمانی لوٹے پیلو کنت۔ اے وڑیں واقعہ دائم یکشلی ئے ءَ چارگ بنت۔ اے وڑا واقعہ یکشلی ئے داریت، بزاں آ واقعہ ’یکے Single ‘ نہ اِنت ءُ اے واقعہ ’یکے‘ بوت ہم نہ کنت۔ اگاں کسے واقعہ ءَ یکشلی ءَ مہ چاریت، آ راجمانی رواج (Norm) ءَ فہم اِت نہ کنت، اے وڑا آ راجمان ءَ گوں ہم سنگ نہ بیت۔
بزاں،نفر وتی ذاتی تجربہانی رِدا، راجی گواہی ءِ نہ مَنّگ ءُ ڈالچار کنگ ءَ گوں راجی قدر ءَ پہ وتی لوٹ ءِ حساب ءَ ریپنت وَ کنت بلئے اے قدرانی ڈالچاری ءَ گوں راجمان ءَ آئی ءِ جند ءَ ’قدری بستارے‘نہ رَسیت۔ آئی ءِ قدر آئی ءِ جند ءِ نگاہاں ہما وہد ءَ مانیت وہدے آ راجمان ءِ بہر مہ بیت۔
چونائیا مارا اے زانگ لوٹیت کہ یکشلیں تجربہ ءِ رِدا راجی گواہی ءِ بنیاد ءَ گیشتر واقعہ زمینی بنت، زمینی بُوئگ ءِ مطلب اِنت، ماورائی نہ بنت۔ بزاں ربیت ءَ تجربہ وہد ءُپَرٛاہگ(Time and Space) رِدا مظہرے (Phenomenon) بوت کنت ءُ اے وڑا تجربہ واقعہ ءِ یکشلی ءَ گوں مادی بیت، بزاں ربیت ءَ ماروائی مظہر نیست۔
اَنچوکہ بلوچ راجمان راجی بنیاد ءَ لہتے ماورائی چیزاں گوں ہمگرٛنچ اِنت گڑا ایشی ءِ مطلب اِیش نہ اِنت کہ بلوچ راجمان ماورائی مظہر داریت یا ماں بلوچ راجمان ءَ مردمانی گوٛرا ماورائی طاقت ہست۔ اے ماورائیاں گوں بلوچ کہ ہمگرٛنچ اِنت، اے بُن ءُ اصل ءَ بلوچ ءِ راجی تجربہ ءِ پیداوار نہ اَنت بلکیں بلوچ ہما زمین ءَ گوں ہمگرٛنچ اِنت، بلوچ ءِ راجی تجربہ آ واقعہانی بابت ءَ حاموش اِنت، البتہ یک حدّے ءَ آئی ءِ بابت ءَ بلوچ تجربی گُمانے بندیت۔
مثالءگپ ءَ شےمُرید ءَ ماورائی طاقت مکران ءِ قصّہاں پمیشکا است کہ مکران ءِ لہتے دمگ ءِ مردم وتی سرزمین ءَ شےمبارک، شےشیران، شےزنگی ءُ شے سمائیل ءِ زیارت ءُ شےبِنگا ءِ ٹھکانہ ءَ گند اَنت۔ شےشیران ءِ مانش ماں نِگوٛر دشت ءَ بَلّ ءِ بازار ءُ کلیرو ءِ میان ءَ اِنت۔ شےزنگی ءِ زیارت ماں نِگوٛر ءَ شے زنگی ءَ اِنت، شےمبارک ءُ سمائیل ءِ ماں دشت تولگی ءَ ءُ شے بِنگا ءِ ٹھکانہ ماں نِگوٛر ءَ درچکوہ ءَ اِنت۔ اے ہما تچکیں راہ اِنت کہ ایران، شہر [شے کہن ءَ آ دیم تا تُمپ۔ اے دمگ وتی سرسبز ءُ شادابی ءِ سبب ءَشہر گوٛشگ بیت (10)] ءِ دمگاں ہوار کیچ ءَ ہم رَؤت۔
چوکہ اے زیارت ءُ ٹھکانہانی بابت ءَ بلوچ ءَ راجی تجربہ نیست، پمیشکا ایشاں ماروائی سرپد بیت۔ بلئے بلوچ ماورائی قصّہاں وہدے کاریت گڑا آہاں بلوچی ربیّت ءَ گوں ہمدپ کنت۔ اَنچوکہ شے سمائیل ءِ بابت ءَ گوٛش اَنت کہ اے وتی ادیرہ ءِ سرا مردین نیلیت۔ آ پہ وتی مَیارجلی ءَ زانگ بیت، کسے کہ حقّ ءُ حقیقت بےوس بیت ءُ آئی ءِ گوٛرا میارجلی ءَبہ رَؤت گڑا پہ آئی ءَ وڑے بیت۔ دشت نِگوٛر ءِ مردم قصّہ کن اَنت کہ ’جنین چُکے ءِ رَند ءَ لہتے مردین آدم کپ اَنت، آ شے سمائیل ءِ گوٛرا باہوٹ بیت ءُ رکیت‘۔
اگاں واقعہ ءِ جند ءَ بہ چارئے، گڑا کسے ہم اے واقعہ ءِ سرا طنز کُت کنت ءُ وڑ وڑیں ڈنی سوال دیما آؤرت کنت۔ بلئے اگاں واقعہ ءَ یکشل ءَ بہ چارئے، گڑا چہ ایشی ءَ بلوچ یک راجی معنائے ’میارجلی‘ ءِ نام کَشت کنت ءُ اے معنا درآہگ ءَ اِنت ہم۔
چونائیا نوں ایشاں ماورائی سرپد بُوئگ ہم بلوچ ءِ راجی گواہی ءِ بہر جوڑ بوتگ۔ چوکہ مکران ءَ شےآنی ماورائی طاقت ءِ قصّہ بلوچ ءِ راجی گواہی ءِ بہر اَنت گوں پمیشکا مکران ءِ قصّہاں شےمُرید کپوت ءَ گوں احوال کُت کنت کہ زمینی تجربہے نہ اِنت (بلئے اے گواہی کُل بلوچ تجربہ ءِ مظہر نہ اِنت بلکیں اے داں حدّے ءَ بلوچ ءِ تجربی گُمانے)۔ چوکہ سلیمانی دمگ ءَ شےآنی ٹھکانہ ءُ زیارت نیست اَنت(11) پمیشکا شےمُرید ءِ نام ءَ چوشیں قصّہے نیست کہ معروضی بنیاد ءَ ’ماورائی بُوئگ‘ءَ راجی گواہی ئے سرپد بہ بیت۔ البتہ رخشانی قصّہ ءَ شےمُرید ءُ آسک ءِ واقعہ (گُمان بیت کہ) رخشان ءِ زمین ءِ جہگیری ءَ نہ کنگ ءَ اِنت بلکیں اے قصّہ سلیمانی دمگ ئیگ اِنت کہ بندات ءَ شےمُرید ءَ پارسا ءُ عبادت گُزارے ءِ رنگ ءَ ظاہر کنت ءُ پدا آسک ءِ واقعہ ءَ وہدے کاریت گڑا آ ایشی ءَ شےمُرید ءِ ہمے عبادت گُزاری ءَ گوں بندیت۔ البتہ رخشانی قصّہ ءِ چارگ ءُ تپّاسگ ءَ چہ زانگ بیت کہ اودا مکرانی ءُ سلیمانی قصّہ ءِ واقعہ است اَنت بلئے گیگ نہ اَنت۔ سما بیت، اے درگتءَ سلیمانی دمگ ءِ قصّہ ءِ واقعہ گیشتر زُورگ بوتگ اَنت ءُ مکرانی ءِ کم تر۔
اے وڑا ماورائیت کُل بلوچ ءِ یکشلیں زندمان ءِ بہر نہ اِنت بلکیں اِدا مکران ءِ ماورائیت کہ راجی گواہی ئے ءَ گوں منّگ بُوئگ ءَ اِنت، اے تہنا پہ مکران ءِ حدّ ءَ یکشلی ئے داریت۔ اے کُل بلوچ ءِ یکشلیں زندمان ءِ بہر پمیشکا نہ اِنت کہ راجی تجربہ ایشی ءِ گواہی ءَ نہ دنت بلکیں اے بلوچ راج ءِ یک بہرے ءَ راجی بنیاد ءَ منّگ بوتگ اَنت۔
اِدا ما گندیں کہ یکے بلوچ ءِ کُلیں یکشلی اِنت ءُ دومی حدّیں یکشلی۔ حدّیں یکشلی داں حدے ءَ یکشلی داریت۔ اے ماورائیت ءِ گپ ہمے حدّیں یکشلی ءَ کئیت۔ ایشی ءِ خصوصیت ہم ہمیش اِنت کہ ایشی ءَ ربیت ماورائیت ءِ رِدا نہ ٹہینتگ، بلکیں راجی گواہی ءِ ہواری ءَ ماورائی چیز ہم ربیت ءَ گوں ہم سنگ کُتگ اَنت، چہ ایشی ءَ بےربیتی رہبندے جوڑ نہ بوتگ۔
اَنچوکہ شےمُرید مکرانی شعر ءَ کپوت ءَ پیغاماں دنت ءُ رخشانی شعر ءَ کسانیں آسکے ءَ۔ چہ ایشاں بلوچ ءِ ربیتی رہبند ڈالچار ءُ ڈامیچ نہ بوتگ اَنت۔ بلکیں ایشانی ہواری ءَ شعر ءَ اے گپ ءِ سرا زور دیَگ بوتگ ءُ اے ثابت بُوئگ ءَ اِنت کہ ’ربیتی روان ءَ چہ درآہگ ءَ گوں انسان بیگانہ بیت‘۔ گڑا اندری سوال اِیش کئیت کہ حانی چون کسانیں آسک ءُ کپوت ءَ گوں گپ جنت۔ چوکہ اے ماورائیت گچینی وڑے ءَ شےمُرید ءَ گوں بندوک اَنت ءُ شےمُرید ءَ گوں پمیشکا بندوک اَنت کہ شے ہمے وڑیں پُشتے داریت۔ بزاں اگاں حانی آسک یا کپوت ءَ گوں گپ جنت، اے ہم شےمُرید ءِ کرامت اِنت ءُ شے مُرید ءَ (ماں مکرانی شعر ءَ) اے کرامت مکہ ءَ رَوَگ ءُ عبادت گُزاری ءَ پد حاصل بیت البتہ رخشانی شعر ءَ شےمُرید چونائیا عبادت گُزاریں مردمے پمیشکا مکہ ءَ رَوَگ ءَ پیش آئی ءِ گوٛرا اے کرامت است اَت ءُ آئی ءِ کرامت چہ حانی ئیگ ءَ ساری اِنت کہ حانی پہ دیوانگی آسک ءَ شے مُرید ءِ جُست ءَ کنت ءُ آسک شےمُرید ءِ حالاں دنت، گوٛشئے شےمُرید ءَ آ ساری ءَ حال کُتگ کہ من مکہ ءَ روگایاں۔
اے بہر ءَ چو کہ ما بلوچ بن دپترنویسی ءِ نمونہ ءِ زانگ ءِ جُہد ءَ اِیں اگاں بلوچ بن دپترنویسی ءِ نیام ءَ جَہل ءَ داتگیں سَئیں نکتہ دیما کنگ ءُ بن دپتر نویسگ بہ بیت گڑا بہ گندئے اے نمونہ ءِ رِدا بن دپتر نہ تہنا یکشلی ئے ءَ گوں مانیت بلکیں ہمے نمونہ یکشلی ءِ برجاہ دارگ ءِ بُنزِہ بیت ۔
واقعہ ہما تجربہ ءِ بنیاد ءَ کہ چارگ بنت، اول سرا ہما تجربہ ءِ پیم ءُ رہبند گیشّینگ بہ بیت۔ اے درگتءَ دو تجربہ بنت، یکے ذاتی تجربہ اِنت، ایشی ءِ رِدا نفر راج ءَ ٹہین اَنت۔ دومی یکشلیں تجربہ اِنت، ایشی ءِ رِدا راج نفراں بندوک کنت۔
اے چارگ بہ بیت کہ اے واقعہانی بُوئگ ءَ چہ راجمانی دیمروی، راجی آزاتی ءَ حاصل بُوئگ ءَ اِنت یا نفری آزاتی ءَ۔ بزاں راجمان راجی آزاتی ءَ گوں دیمروی کنگ ءَ اِنت یا راجمان ءِ تہا تہنا نفر ءَ آزاتی رَسگ ءَ اِنت۔
یکشلی ءِ دوئیں صورت چارگ بہ بنت: یکے بلوچ ءِ کُلیں یکشلی اِنت، ءُ دومی: حدیں یکشلی۔

5
بن دپترنویسی ءِ مکتب:
اگاں اے نمونہ ءَ گوں بلوچ ءِ بن دپتر نویسگ بہ بیت گڑا مارا اے زانگ لوٹیت کہ اے نمونہ بن دپترنویسی ءِ کُجام مکتب ءِ رِدا کئیت؟ اے گپ ءَ وَ ما سرپدیں کہ ایشی ءِ نمونہ وَ بلوچی اِنت ءُ ما اے نمونہ ءِ بابت ءَ وتی لیکہانی بنیاد ءَ یک اَنچیں داستانے ءِ رِدا واقعہانی گیشّینگ ءِ جہد کُتگ کہ اے داستان بلوچ ربیّت ءِ جہگیری ءَ بہ کنت۔ بلئے مارا اے زانگی اِنت کہ اے نمونہ ءَ علمی رِدا بن دپترنویسی ءِ کُجام جُور (Category) ءَ مان کُت کنیں؟
ظاہر ءَ یک تچکیں جُورے وَ زبانی بن دپترئیگ اِنت۔ زبانی بن دپتر چونائیا بن دپتری واقعہانی زُورگ (Source of Historical Event) ءِ یک جُورے۔اگاں ایشی ءِ رِدا بہ چارئے گڑا بن دپتری واقعہ ءِ زُورگ ءِ درگتءَ بہ گندئے ہچ پابندی نیست پرچاکہ زبانی بن دپتر ءِ رِدا وہدے بن دپتری واقعہ زُورگ بنت گڑا تہنا اے چیز چارگ بیت کہ اے واقعہانی زُورگ ءَ چے بیانے (Narration) جوڑ کنگ بہ بیت۔ البتہ ایشی ءَ اے چارگ نہ بیت کہ بیان ءِ پیم ءُرہبند یانوعیت چی اِنت؟ آیا اے گنجیں بیانے (Meta Narration) یا کسانیں بیانے (Little Narration)؟ اے حساب ءَ نہ واقعہ ءِ راستی ءِ است شناسیں بنیاد (Ontological Foundation) تپاسگ بیت کہ واقعہ ءِ راستی مادی اِنت یا فکری اِنت؟ نہ اے چارگ بیت کہ واقعہ ءِ اخلاقی سیمسر یا آسر چی اَنت؟ءُ نہ اے چارگ بیت کہ واقعہ یک اَنچیں یقینے ءَ روا کنگ ءَ اِنت آیا راستءُرَد ءَ بہ گیشّینیت؟
ما ہمے سرپد بئیں کہ چونائیا وَ واقعہ ءِ زُورگ ءِ درگتءَ یک لیکہے ءِ یلہ کنگ ءُ دگہ یکے ءِ زُورگ یا کُجام ہم لیکہے ءَ دگہ یک لیکہے ءَ گوں بدل کنگ بزاں متبادلیت، پہ زبانی بن دپتر ءَ جیڑہ ئے نہ اِنت، پرچاکہ زبانی بن دپتر ءِ کار واقعہ ءِ ماخذ ءُ بُنزِہانی شوہازگ اِنت۔ زبانی بن دپتر ءِکار یک واقعہے ءِ ہمے یکین پیمءُرہبند ءَ گوں چوشیں بیانے ءِ اڑ کنگ یا پَدجَنَگ نہ اِنت کہ اے بیان اَنچیں یقینے کہ ادارکی نہ اِنت ءُ اے یقین ءِ بنیاد ءَ راست چہ رَد ءَ ہوار ایشی ءِ اخلاقی آسر گیشّینگ بہ بنت۔
اگاں ما بہ چاریں بلوچ ءِ گوٛرا واقعہ ءِ پیمءُرہبند گیشِّتگ۔ آئی ءِ بیان ربیتی روانءَ اَنچیں یقینے داریت کہ ادارکی نہ اِنت ءُ اے یقین اِیش اِنت کہ ’ربیتی رہبندانی مان نیارگ بیگانگی اِنت‘۔ ہمے بیان ءِ رِدا بلوچ ءِ عمل (Action) نشان کنگ بنت کہ’آیا اے راست اَنت یا رَد اَنت‘؟اے یقین ءِ اخلاقی آسر ہمیش اِنت کہ بلوچ ءَ ربیتی روان ءَ بُوئگی اِنت۔ اے کار ءَ مئے نِزّ ءَ زبانی بن دپتر کُت نہ کنت۔
اے حساب ءَ ما بلوچ بن دپتر ءَ زبانی بن دپتر ءِ جُور ءَ مان کُت نہ کنیں۔ البتہ یک واقعہے مارا اگاں زبانی رسیت گڑا آئی ءِ پُشت ءَ ہم راجی گواہی ئے بیت کہ ما اے گواہی ءَ ہم ربیت ءِ روان ءَ تپّاس اِت کنیں۔ گپ ءِ مطلب اِیش اِنت کہ ما واقعہاں زبانی گپاں چہ زُرت کنیں بلئے مئے بن دپتر متبادلیت (Alternative) ءِ پیداوار نہ اِنت۔ اگاں ما ایشی ءَ گیشِّتگیں نمونہ ءِ رِدا بہ چاریں گڑا پہ مئے بن دپتر ءَ شرتریں مکتب مہلوکی بن دپتر (People History)اِنت۔
مہلوکی بن دپتر ءِ رِدا مہلوک ءِ زند قومی رَنگ ءَ درا بیت۔ بلئے اے درگتءَ مارا اے ہم زانگ لوٹیت کہ بلوچ ءِ راجمان اگاں وتی پیمءُرہبند ءَ بلوچی بہ بیت گڑا بلوچ چاگرد ظاہر بیت کہ عمودی (Vertical) نہ اِنت ءُ نہ درجہ بند اِنت۔ اے وڑیں چاگرد ءَ جتاجتائیں کسبءُکار است اَنت بلئے اے کار جتاجتائیں ’کلاس‘نہ اَنت۔ چونائیا مئے زمانگ مانشولی اثراں (Global Influences) گوں صنعتی پیداوار، راستیں آمدنی (Real income) بےروزگاری ءُ پرچون ءِ شعبہانی زمانگ اِنت۔ اے زمانگ ءَ مہلوکی بن دپتر چونائیا پدمنتگینانی بن دپترے زانگ بیت کہ ایشی ءَ انگریزی ءَ ’سبالٹرن Subaltern History ‘ گوٛش اَنت۔ اے گپ ءَ ما دیما گیشّینیں کہ سبالٹرن ہسٹری بلوچ چاگرد ءِ سرا کاربند بیت یا نہ بیت چوکہ مئے گپ ءِ بُن ءُ اصلی دعویٰ اِیش اِنت کہ بلوچ راجمان وتی پیمءُرہبند یا نوعیت ءَ ربیتی اِنت ءُ ربیتی راجمان درجہبندیں چاگردے نہ بیت۔ ربیت بلوچ راج ئیگ اِنت، اے وڑا ما سرپد بئیں کہ ربیت ءِ رِدا بلوچ ءِ بن دپتر مہلوکی بن دپتر اِنت ءُ مہلوکی بن دپتر ءَ مہلوک ءِ زند راجی رنگ ءَ درا بیت۔ سما بیت بلوچ ءِ اے قصّہ حاکمانی اڈّ کُتگین نہ اَنت بلکیں اے مہلوک ءَ بستگ اَنت۔ چہ اے قصّہاں ہمے گپ ءَ شُون رسیت کہ بلوچ ءِ ربیتانی پرٛوشگ ءَ کس پہ حاکمی نہ کَٹیت پرچاکہ حاکم ءِ کار راجی گواہی ءِ سرکماشی اِنت، نہ کہ آئی ءِ جند ءِ سرکماشی ءَ واقعہے ءَ راجی گواہی ئے دیَگ۔

6
بلوچ ءِ بن دپتر ءُ سبالٹرن مکتب:
’چونائیا بن دپتر دائم یک گیشِّتگیں لیکہے ءِ حدّاں بیان بیت…. اے درگتءَ پہ بن دپترنویسی ءَ الّمی اِنت کہ آ ہمے حدّاں بن دپتری واقعہاں گیشءُگیوار بہ کنت‘۔(12) اے وڑا ’بن دپترنویسی ءِ سے بُن بہر (Element) بنت۔ اول: واقعہ۔ دومی: واقعہ یا پہ واقعہانی تپّاسگ ءَ گواہی۔ سیمی: بن دپترنویس ءِ واقعہانی سرا (اگاں ممکن اِنت گڑا) نگد کنگ ءُ پدا واقعہ ءِ گیشءُگیوار کنگ۔(13)
مروچاں (مئے زمانگ ءَ گوں مانشولی اثراں) بن دپترنویس سبالٹرن مکتب ءِ رِدا بن دپتری واقعہاں پَدجَنَگ ءَ اَنت، ہمیشی ءِ حدّاں واقعہ ءِ راستی ءَ تپّاسگ ءَ اَنت ءُ اے درگتءَ ثبوت یا گواہی ہم پیش کنگ ءَ اَنت۔ بن دپترنویس ہمے گیشِّتگیں لیکہے ءِ حدّ ءَ چہ دریں واقعہ ءِ راست بُوئگ ءِ سرا نگد گِرَگ ءَ اَنت۔ چہ ایشی ءَ واقعہ ہمے لیکہی حد ءِ رِدا الکاپ ءَ گیشءُگیوار بیت۔
ما اے گپ ءَ پدا جنیں کہ اگاں بلوچ ءِ راجمان ربیتی بہ بیت گڑا بلوچ ءِ بن دپتر ءِ پَد چہ سبالٹرن مکتب ءِ رہبندانی رِدا جَنَگ نہ بنت۔ چوکہ سبالٹرن مکتب ءِ رِدا بن دپترنویسی ءَ چہ ہر ہما راجمان ءِ قصّہ آرگ بنت کہ اُودا راجمان درجہ بند اِنت۔ اے مکتب دائم یک مزنیں کُلے (Totality) ءَ نفر ءِ بُنءُبنیاداں کلاسءَ چاریت۔ وہدے کُل ءِ گپ ءَ جنت، بزاں نفر ءِ گپ بُوئگ ءَ اِنت، وہدے نفر ءِ گپ بیت، بزاں کُل ءِ گپ بُوئگ ءَ اِنت۔ وہدے جاگیرداری ءِ گپ بیت بزاں ملکیت ءِ ہَوّس ءَ کپتگیں جاگیردار ءُ ہمے ہَوّس ءِ ایردستی ءَ بزگیں دہقان ءِ گپ بُوئگ ءَ اِنت پرچاکہ جاگیرداری ءَ اگاں ما کُل ءَ بہ چاریں گڑا اُودا سبالٹرن یا پدمنتگ دہقان اِنت۔ وہدے دہقان (نفر ءُ پدا کلاس) ءِ گپ بیت، بزاں جاگیرداری (کُل) ءِ گپ بُوئگ ءَ اِنت کہ آئی ءَ دہقان پدمنتگ کُتگ۔
اگاں جاہ ئے ءَ راجمان درجہ بند نہ اِنت بزاں چاگرد اِنت۔ اُودا سبالٹرن مکتب ءِ رِدا آ جاہ ءِ بن دپتر نویسگ نہ بیت۔ اَنچوکہ بنداتی کمیونزم ءِ چاگرد اِنت۔ چونائیا سبالٹرن ءِ رہبندانی رِدااستیں دؤر (بزاں بیستمی کرٛن ءِ گُڈسر ءُ اے کرن) ءِ بن دپترنویسی ءِ دیما آہگ ءِ یک مزنیں سببے اِیش اِنت کہ مئے دؤر ءَ کلاس ءِ بنیاد ءَ پدمنتگیں انسان ءِ بزّگی یک رَدی ئے یا میارباری ئے زانگ نہ بیت بلکیں اگاں یک کلاسے پدمنتگ اِنت، مئے دؤر آ کلاس ءَ ہما نفرانی نابودی گوٛشیت کہ وتا مسابقت ءِ ریچ ءَ رسینت نہ کن اَنت (ما ایشی ءَ سرمایہ دارانہ قدر گوٛشیں)۔ اے وڑیں راجمان ءَرا، سبالٹرن مکتب چہ بُن ءَ گِریت ءُ تپّاسیت۔ ہمودا اے مکتب ءِ رِدا بن دپترنویسی ءِ فکر ودی بوتگ، اُودا پرولتاریہ (کہ بیرگا پرولتارہ ئے یا ہما کار کنوک کہ صنعت ءِ مُلازم نہ اِنت، بلئے آ چو صنعت ءِ ملازم ءِ وڑا پدمنتگ اِنت) ءُ بورژوا ءِ میان ءَ سیادی ئے است ءُ اے سیادی وتی معاشی پیمءُرہبند ءِ بنیاد ءَ پرولتاریہ ءَ ایدگہ حساب ءَ ہم پدمنتگین (ایر دستSubaltern ) کنگ ءَ اِنت۔ ایشی ءِ مطلب ہمیش اِنت کہ سبالٹرن مکتب صنعتی ءُ نیم صنعتی ریاست (کہ اُودا سرمایہ دارانہ قدر کارمرز بنت) ءَ عقلی لوٹ ءُ گُزراں گوں شریں وڑے ءَ پیامد یا کاربند (Apply) بیت پرچاکہ سرمایہ داریت وتی پیمءُرہبند ءَ پُلپانچی (استحصالی) اِنت، بلکیں اے نظام ہما وہد ءَ مانیت، وہدے اے دِگر ءَ ایردست یا پدمنتگ بہ کنت۔
اے گپ چونائیا اِدا گیشِّتگ کہ سبالٹرن مکتب ءِ رِدا ہر دؤر ءِ بن دپتر ءِ نویسگ، آئی ءِ ہما دؤر ءَ ایجاد بُوئگ ءِ نفی ءَ کنت۔ بلئے سرمایادارانہ قدرانی بنیاد ءَ ٹہیتگیں راجمان ءَ اگاں سبالٹرن پیامد کنگ بہ بیت، چہ ایشی ءَ بن دپتر ہر وڑا مہلوک ءِ بیت، اے ہما مہلوک اِنت کہ سرمایہ دارانہ قدرانی رِدا ڈالچار کنگ بوتگ۔ اے مہلوک چونائیا حساب ءَ سوائی (Majority) اِنت بلئے انگت ہم لگتمال اِنت۔
چونائیا اگاں سبالٹرن مکتب ءِ رِدا بن دپتر نویسگ بہ بیت، چہ ایشی ءَ مردم وتی اجلزَد بُوئگ ءَ مار اَنت۔ بلکیں آ سرپد بنت کہ آہانی پجار ءَ ہوار آہانی مانشت (بقا) گپچل ءَ کپتگ۔ اے وڑا آہاں وتی ’مہلوک‘ بُوئگ ءِ عزّت تہنا مارکسی معاشی سیاست ءَ دست کپیت۔ اے نظام چونائیا سوائی ءِ حق ءَ اِنت کہ پہ مہلوک ءَ چہ بندات ءَ یک بقائے ممکن کنت ءُ معاشی برابری ءِ بنیاد ءَ اَنچیں بقائے ءِ شون ءَ دنت کہ اے بقا ءَ گوں انسان دائم جُہداں بیت۔ اے جُہد سیاسی رنگ ءَ مہلوک ءِ حاکمی ءِ برجاہ بُوئگ ءِ صورت ءَ مانیت ءُ راجمانی رنگ سِوِل بزاں شہری بُوئگ ءِ صورت ءَ ۔ پمیشکا استیں وہد ءَ مارکسزم ءَ گوں ہمگرٛنچیں مردمانی جہد ہمیش اِنت کہ بن دپترنویسی ءِ تب سبالٹرن ءُ پیپل ہسٹری بہ بیت۔
اے مکتب چونائیا یک منزلے ءَ سر بُوئگ ءُ پہ ہمے منزل ءِ برجاہ دارگ ءَ ساری ءِنظام ءِ رَد کنگ ءَ پَد برجاہ بیت۔ بلئے اے ربیتی نظام ءِ سرا پمیشکا اوں پیامد نہ بیت کہ ربیتی نظام چیزانی رَد کنگ ءَ پد محکم نہ بیت بلکیں چیزاں وتی روان ءَ روا (Justify) کنگ ءَ چہ ممکن بیت پرچاکہ ربیتی نظام یک روانے۔ ایشی ءَ رَد کنوک وتی روان ءَ چہ سِدیت ءُ بیگانہ بیت۔ پدا ایشی ءِ بیگانگی ءِ توجیل گوں ربیت ءِ روان ءِگون کَپگ ءَ بیت بزاں گون کپگ ظاہر کنت کہ روان روا اِنت۔
(اے نبشتانک بلوچی اکیڈمی ءِ چھاپ کتگیں کتاب ’’بلوچی قصّہ: اِزم ءُ بُن گپّ‘‘ ءَ زُرتگ)

شوندات :
1۔ فقیرشاد وتی کتاب حانی جنکانی سروک (2017) ءَ قصّہاں گالوارانی بنیاد ءَ بہر کنت۔ میراث ءِ قصّہاں آ مکرانی گالوار ءِ گوٛشیت، لٹریری ہسٹری آف بلوچیز ءِ قصّہ ءَ سلیمانی گالوار ءُ بلوچی دود ءُ ربیدگ ءُ پہلوانی ادب ءِ قصّہاں رخشانی گالوار ءِ گوٛشیت۔
2.see, p. 174, P. O. Bodunrin. The Question of African Philosophy, in Philosophy, Apr., 1981, Vol. 56, No. 216 (April., 1981), pp. 161-179
3.see, p. 364, Richard H. Bell (1989) Narrative in African Philosophy, 64:249, 363-379
4.Jan Muhammad Dashti. The Baloch National Struggle in Pakistan: emergence and dimensions. (Quetta: Kalat Publishers. 2020), p. 153
5. Will Durant. The Pleasure of Philosophy. (Lahore: Service Book Club. 1995), p. 193
6۔ امین ضامن بلوچ۔ ازم ءِ فلسفہ ءُ بلوچی لبزانک۔ (تربت: راجمان چھاپ شِنگ۔ 2020)۔ تاکدیم۔ 116 تا 120۔
7۔ Bertrand Russell. Authority and Individual. (London: Unwin Hyman Ltd. 1990) p. 15
8۔ اے اِش کُتگیں گپے۔
9۔ Will Durant. The Pleasure of Philosophy. (Lahore: Service Book Club. 1995), p. 193
10۔ نِگوٛر ءِ مردم اے دمگ ءَ پمیشکا شہر گوٛش اَنت کہ اِدا مَچّ باز اِنت۔ سید گنج ءَ ہم شہر ءِ یک معنائے مچکدگ اِنت۔ البتہ شہر ہما دمگ ءَ ہم گوٛش اَنت کہ اُودا مردم جاہ منند اَنت ءُ کِشتءُکِشار کن اَنت۔ اے درگت ءَ بہ چار عباس پروین ءِ نبشتانک ’ٹراڈیشن ورسس موڈرنٹی: اِن میتھڈ آف میژرنگ ٹائم اِن ایرانین بلوچستان‘۔
11۔ اے رِدا من ڈاکٹر شاہ محمد مری ءُ دِگہ چند سنگت جُست کُتگ۔ ہماہانی رِدا کوہ سلیمان ءِ دمگ ءَ شےآنی ٹھکانہ نیست۔
12۔ ڈاکٹر سید جعفر احمد۔ سبالٹرن اسٹڈیز: محکوموں کی تاریخ۔ مشمولہ۔ برصغیر میں تاریخ نویسی کے رجحانات۔ (کراچی: پاکستان اسٹڈی سینٹر۔ جامعہ کراچی۔ 2007)، تاکدیم۔ 91
13۔ ہمیش اِنت۔ تاکدیم۔ 91